چکیده:
آیه 204 سوره اعراف دستور سکوت و استماع را به شنوندگان قرائت قرآن میدهد. این آیه در تفسیر و فقه در موارد متعدد مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاههای مختلف پیرامون آن ارائه شده است. از جمله وجوب سکوت و استماع در نماز و غیرنماز، وجوب در نماز جماعت و استحباب در غیر نماز یا وجوب در هنگام نزول قرآن؛ البته برخی مفسران نیز استماع را کنایه از عمل به محتوای آیات دانستهاند. در مورد وجوب استماع و سکوت به ظاهر آیه فوق و نیز آیه 21 سوره انشقاق و احادیث و برای عدم وجوب نیز به اجماع، احادیث و جمله «لعلّکم ترحمون» ذیل آیه استدلال شده است. این نوشتار بعد از بررسی دلایل طرفین با روش تحقیق تفسیری و فقهی به این نتیجه رسیده که وجوب سکوت و استماع شامل نماز و غیر نماز میشود.
خلاصه ماشینی:
این مطلب از مضمون سخنان برخی مفسران و فقهای شیعه و سنی مثل شیخ طوسی در تفسیر «التبیان» (شیخ طوسی، التبیان، بیتا: 5/ 68)، طبرسی در «مجمع البیان» (طبرسی، مجمع البیان، 1404: 4/ 792)، فخر رازی در «التفسیر الکبیر» (فخر رازی، مفاتیح الغیب، 3/ 232)، جصاص در «احکام القرآن» (جصاص، احکام القرآن، 1415: 4/ 216)، علامه طباطبایی در «تفسیر المیزان» (طباطبایی، المیزان، 1417: 8/ 6ـ382) و آیت الله مکارم در «تفسیر نمونه» (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374: 7/ 71) برداشت میشود.
د) وجوب سکوت و استماع در هنگام شنیدن قرائت قرآن در وقت نزول قرآن این دیدگاه را فخر رازی از برخی افراد نقل کرده است (فخر رازی، مفاتیح الغیب، 1420: 3/ 232).
البته برخی به ذیل آیه «لعلکم ترحمون» استدلال کردهاند که سکوت در هنگام شنیدن قرائت قرآن حتی در نماز جماعت مستحب است: «فان تعريض النفس للرحمة ليس بواجب و ان وجب تعريضها للغفران ودفع العذاب» (حکیم، مستمسک العروة الوثقی، 1404: 7/ 254)، لکن مرحوم سید محسن حکیم به این سخن جواب داده و گفته است: «رفع اليد عن ظاهر النهی بمجرد ذلک غيرظاهر» (همان.
ثانیاً: اثبات شیء نفی ماعدا نمیکند؛ یعنی اگر در برخی احادیث آمده که در هنگام قرائت قرآن توسط امام جماعت در نماز واجب بر مأموم واجب است که سکوت کند، این مطلب نمیتواند سکوت در مورد دیگر را نفی کند، به ویژه آنکه آیه 204 سوره اعراف مطلق است و روایات موافق ظاهر آن (وجوب سکوت در نماز و غیر نماز) وجود دارد.