چکیده:
ماجرای آفرینش حضرت آدم (ع)، یکی از موضوعات مهم کتاب مقدس، قرآن و روایات اسلامی است. عارفان مسلمان، به تبع قرآن و روایات اسلامی در این باره، مباحث فراوانی طرح کرده اند. خلقت حضرت آدم (ع)، حوادث قبل از دمیدن روح و ذکر جزئیات آفرینش قالب او از مباحث مهم متون عرفانی است. عارفان اولیه هنگام بحث از این موضوع، به اتکای عرفان زاهدانه خویش سعی کرده اند تا مطابق آیات قرآن بدان بپردازند؛ اما برخی از عارفان متاخر، از شکل قرآنی بحث فاصله گرفته و هنگام توضیح و تفسیر بیشتر این ماجرا، دیدگاه های آمیخته به ذوقیات خویش را، در قالب قصه ای اسطوره ای- تخیلی ابراز کرده اند. در واقع، قصص قرانی که با اسرائیلیات در هم آمیخته، از طریق متون تفسیری عربی و ترجمه های فارسی، وارد متون عرفانی شده و عرفا نیز برای تبیین اندیشه های خود از آن ها سود جسته اند. در این مقاله، کوشیده ایم با بررسی متون منثور عرفانی قرن های پنجم تا هفتم و جست وجو در متون مقدس، ریشه ها و عناصر این قصه اسطوره ای را معرفی کنیم، از مجموع مباحث، چنین بر می آید که قصه پردازی اسطوره ای از ماجرای خلقت، ریشه در اسرائیلیات دارد؛ اما عارفان ایرانی مسلمان از آن به عنوان وسیله ای برای ابراز مباحث عرفانی، از جمله: عشق ازلی و امانت الهی، نور محمدی، اهمیت خاک، فروتنی و تقرب خاک به درگاه الهی، غیرت حق و ... بهره گرفته اند.
Misbah al-Ashari‛at is a book with mystical and ethical themes which has been attributed to Imam Ja‛far Sadiq. Although all chapters of the book begin with the phrase “(as) Imam Sadiq said” which primarily indicates that the book has been written by him, the correctness of such an attribution is criticized on various grounds including the content of the book and the available certified Hadiths. A content analysis of this book, based on its comparative analysis with the works of Sufis, reveals many indications and proofs that this book is strikingly similar to them. This paper first briefly explains the reviews written on this book and then provides a descriptive summary of the most important manuscripts of the book. Finally, some evidence obtained in these manuscripts is presented to show this book is a work of Sufism. Among these indications are citing and remembering mystics and those near-stationed to Sufism, using terms unique to Sufism, and applying structures and styles specified in Sufism writings. This book has attracted the attention of the mystics and Sufis in various periods of history, leading to production of some written accounts on it. It is due to this specific Sufi literary style that some great scholars such as ‛Allameh Majlesi attribute this book to one of the most important and well-known Sufi saints known as Shaqiq al-Balkhi. The present paper aims to study the textual properties of this book through tracing its origin and history.
خلاصه ماشینی:
همچنین عارفان مسلمان در آثار خـویش بـه دو مرحلـه از مـاجرای آفرینش حضرت آدم اشاره کرده اند: یکی حوادث قبل از آفرینش حضرت آدم ماننـد: تصمیم خداوند برای آفرینش مخلوقی تازه ، اعتراض فرشتگان به خدا به دلیل فساد و خونریزی این مخلوق در زمین ، پاسخ خداوند به آن هـا، آفـرینش قالـب انسـان طـی مراحل و زمان های طولانی، مواجهۀ ابلیس با قالب انسان و ...
مستمسک اصلی عرفا برای چرایی و چگونگی آفرینش آدم و دیگر موضوعات مربوط به آن ، همان آیات قرآن به ویژه سوره های «بقره و حجـر» اسـت کـه نـاظر بـه گفتگوی میان خداوند و فرشتگان در این باره است .
برخلاف عارفان قرن پنجم که به جزئیات آفرینش آدم از خاک و اتفاقات قبـل از آن ، هیچ توجهی نداشتند؛ عرفای بزرگ قرن ششم ، از جمله : «احمد جام ، سـمعانی و میبدی »، به این موضوع توجه زیادی کرده و کوشـیده انـد بـا اسـتفاده از ایـن قصـه ، جزئیات آن را توضیح دهند و اندیشه های عرفانی خود را از طریق آن تبیین کنند.
عارفان این قرن ، برای توضیح و تبیین بهتـر جزئیـات آفـرینش قالب آدم و چگونگی آن ، از یک قصۀ اسطوره ای- تخیلی بهره گرفته اند کـه هرچنـد به شکل حدیث در منابع اسلامی ذکر شده است ؛ اما ریشه در اسرائیلیات دارد.