چکیده:
تغییر دین مردم آذربایجان همانند مناطق دیگر ایران، مستقیما از زرتشتی به تشیع صورت نگرفته است بلکه
آنها ابتدا مسلمان سنی شدند و بعدا به شیعه تغییر مذهب دادند. لذا برای بررسی سیر تاریخی تشیع در
آذربایجان، نخست باید نحوه فتح این سرزمین توسط اعراب مسلمان و گسترش اسلام در این منطقه بیان
شود، سپس به عوامل و زمینههای تغییر مذهب مردم این ناحیه از تسنن به تشیع پرداخته شود. به همین دلیل، پژوهش حاضر در صدد است چگونگی فتح این سرزمین توسط اعراب و مسلمان شدن مردم آن را مورد
بررسی قرار دهد. بر اساس آنچه از منابع دست اول و به خصوص کتابهای فتوح استنباط میشود، فتح
سرزمین آذربایجان و به خصوص شهر اردبیل (مرکز و مهمترین شهر آذربایجان در آن دوران) با صلح
انجام گرفته است. هر چند که مردم آنجا از هر فرصتی برای شورش مجدد بر علیه اعراب مهاجم استفاده
کردهاند ولی هر بار مجبور به پذیرش قرارداد صلح شدهاند. بعدا به دلیل افزایش تعداد مهاجمان عرب در
این ناحیه که آنجا را پایگاهی برای حمله به بیزانس و خزرها قرار داده بودند، از تعداد این شورشها نیز
کاسته شده (قیام بابک یک استثنا بوده) و مردم به تدریج، و اغلب به صورت داوطلبانه به اسلام روی
آوردند. البته این فرایند چندین قرن طول کشید طوری که زرتشتیان تا قرن چهارم در آنجا زندگی
میکردند و آتشکده آذرگشنسب، یکی از سه آتشکده مهم آنان، در تخت سلیمان روشن بود. اما از قرن
چهارم به بعد با ورود ترکان به این ناحیه از قدرت و نفوذ زرتشتیان بیش از پیش کاسته شد و اسلام جای
آن را گرفت.
خلاصه ماشینی:
لذا براي بررسي سير تاريخي تشيع در آذربايجان ، نخست بايد نحوه فتح اين سرزمين توسط اعراب مسلمان و گسترش اسلام در اين منطقه بيان شود، سپس به عوامل و زمينه هاي تغيير مذهب مردم اين ناحيه از تسنن به تشيع پرداخته شود.
بعدا به دليل افزايش تعداد مهاجمان عرب در اين ناحيه که آنجا را پايگاهي براي حمله به بيزانس و خزرها قرار داده بودند، از تعداد اين شورشها نيز کاسته شده (قيام بابک يک استثنا بوده ) و مردم به تدريج ، و اغلب به صورت داوطلبانه به اسلام روي آوردند.
لذا براي بررسي سير تحول تشيع در آذربايجان ضروري مينمايد ابتدا نحوه فتح اين سرزمين و تغيير دين ساکنان آن از زرتشتي به اسلام سني و آنگاه ، به تشيع پرداخته شود و بعد سير تحول تشيع مورد پژوهش قرار گيرد.
نکته ديگر اينکه ، آمدن گروهي از عشيره هاي عرب به اين ناحيه و استفاده از آنجا به عنوان پايگاهي براي مقابله و جنگ با خزرها که موجب استخدام سربازان بومي در سپاه و رابطه نزديک آنان با فاتحان مسلمان نيز شد، ميتواند يکي از دلايل اصلي گسترش اسلام در اين منطقه محسوب شود و به نوعي ديدگاه جمشيد کرشاسپ چوکسي را که سربازان را نخستين گروه نومسلمان ميپندارد، تأييد کند.
و در مجموع ميتوان گفت که فتح آذربايجان با صلح و پذيرش دين اسلام از طرف اهالي اين ناحيه اغلب به صورت داوطلبانه انجام گرفته است .