چکیده:
دیوان آثار ادیبان و اندیشمندان آیینه ای تمام نما از آداب و سنن اجتماعی هر دوره اسـت . نگـاه کردن در این آیینه در سال های فرمانروایی حکومت های ترک در ایران (غزنویان ، سـلجوقیان و خوارزمشاهیان ) و جستجو برای یافتن نشانه و اثری از حضور سیاسی و اجتماعی زنـان در دو جنبه مثبت و منفی قابل بررسی است . در واقع می توان گفت در دوران مذکور با توجه به سـنن قبیله ای ترک ، فرصت مناسبی برای حضور پررنگ تر زنان در عرصه های مختلـف فـراهم شـد.
این مساله افکار و اندیشه های ادیبان این دوره ها را نیز تا حدودی تحت تاثیر قرار داد و باعـث شد برخی از آنان در آثارشان ، حضور سیاسی و اجتماعی زنان را به رسمیت بشناسند؛ هر چنـد جریان غالب اندیشه های مردسالاری در ایران در آثار نویسندگان این دوران هـم چنـان پابرجـا بود. بر این اساس در مقاله حاضر تلاش شده است با گردآوری اطلاعـات موجـود در منـابع و پژوهش ها و با استفاده از رویکرد توصیفی - تحلیلی ، واکـنش ادیبـان و اندیـشمندان در عـصر حکومت های ترک (غزنوی ، سلجوقی و خوارزمشاهی ) را نسبت به حضور زن در عرصـه هـای سیاسی و اجتماعی در دو جنبه مثبت و منفی مورد بررسی قرار داد.
خلاصه ماشینی:
زنان در این داستان ها نقش برجسته ای دارند؛ به گونه ای که می توان آنـان را چرخ پویا و عامل اصلی جـدال در داسـتان هـا نامیـد و در عـین توجـه در اندیـشه ورزی و جنگاوری ، از پس حکومت داری نیز برمی آیند؛ چنان که در این دو داسـتان مـی تـوان بـه زنـانی اندیشمند و با اراده اشاره کرد که مردان ، آنان را به خاطر اندیشه و بیان نظـرات شـان ، بـرخلاف داستان های رسمی اهریمن ندانسته ، بلکه به رأی و نظر آنان احترام گذاشته و گـاه حتـی عقـل آنان را برتر از عقل خود می دانند.
به نظر می رسد فرزندانش از نظرها و تدبیرهای وی در امور کشورداری بهره می بردند: «تا جهان باشد خداوند جهـان ، خـاتون بـود دولت و اقبال او در ملک روزافزون بــــود تا که باشـد تاج شاهی بــر ســر سـلجوقی تاج دین و تـاج دنیا در جهان خاتـون بــود رأی او از گنبد گردون بـسی عـالی ترســت پیش رأی او چه جای گنبــد گردن بــــود 1 هر کجا از حـشمت و مقـدار او گـویی سخـــن هفت کشور خرد باشد هفت گردون دون بــود» یا در ابیات دیگری می گوید: «توقیع تو عزیـز اسـت از شـام تـا بغـزنین فرمان تو روان اســت از هنــد تا بصنعــا 2 رشک آیـد از رکابـت ناهیـــد را بمیــزان شرم آیــد از کلاهت خورشید را بخـوزا» انوری ، شاعر قرن ششم هجری ، نیز صفوه الـدین مـریم ، همـسر سـلطان سـنجربن ملکـشاه سلجوقی (٥٥٢ ـ ٥١١ ق) را که به نظر بانویی قدرتمند و سیاست مدار بوده در چند جای دیوان خود مدح کرده است : «پادشه سیرت خداوندی کـه در تـدبر ملـک هر چه رأی اوسـت رأی پادشـاه اعظمـست 3 آنکـــه در انگــشـت تدبیـــر سلیمـــان دوم مشورت های صوابش را خواص خاتمـست » ١- امیرمعزی ، محمدبن عبدالملک .