چکیده:
در آیات و روایات متعددی از عالم قبر و عذاب و ثواب انسان در آن سخن رفته است. ازاینرو دانشمندان مسلمان به تبیین آنها پرداخته و بالطبع، هریک از متکلمان، فیلسوفان و مفسران براساس مبانی خاص خود تبیین متفاوتی ارائه کردهاند. از جمله صدرالمتالهین، حکیم و مفسر دانشمند در مواضع متعددی از آثار خود ضمن بیان حیاتهای چهارگانه انسان، تبیین جدیدی از حقیقت قبر به دست داده و عذاب و ثواب قبر را نیز به دو گونه تبیین کرده است: تبیین مبتنی بر تمثل اخلاق و اعمال و رفع حجب و نیز تبیین مبتنی بر ادراک وهمیعذاب و ثواب. در این مقاله تلاش میشود ضمن گزارش تبیینهای صدرایی و مبانی او، دیدگاه او با برخی آموزههای دینی در این زمینه سنجیده شود. نتیجه اینکه تبیینهای صدرایی از عناصر آموزه دینی معاد، هرچند میتواند پاسخگوی برخی شبهات باشد، با در نظر گرفتن ظواهر دینی، نیازمند تاملات بیشتر و مطالعات دقیقتری است.
خلاصه ماشینی:
از جمله صدرالمتألهين، حکیم و مفسر دانشمند در مواضع متعددی از آثار خود ضمن بیان حیاتهای چهارگانه انسان، تبیین جدیدی از حقیقت قبر به دست داده و عذاب و ثواب قبر را نیز به دو گونه تبیین کرده است: تبیین مبتني بر تمثل اخلاق و اعمال و رفع حجب و نیز تبیین مبتنی بر ادراک وهمیعذاب و ثواب.
برزخ فاصله میان مرگ و رستاخیز است (لاهیجی، 1372، ص650)؛ یعنی از زمانی که انسان میمیرد و در قبر پنهان میشود: «ثُمَّ اَماتَهُ فَأقبَرَهُ» (عبس: 21) و بدن مادی او از بین میرود تا آن زمان که خداوند او را برمیانگیزاند: «وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ» (حج: 7) در عالم برزخ خواهد بود و چهبسا به همین دلیل، عالم برزخ، عالم قبر نیز نامیده شده است.
بنابراین قبر نفوس انسانهای کامل؛ یعنی مؤمنان و سابقان و به عبارتی قبر نفس یا حیات نطقی و قبر روح یا حیات قدسی عرش رحمانی است؛ اما قبر نفوس نباتی و حیوانی با قطع نظر از حیثیت تغییر و نیز قبر انسانهای متوسط حضیض عرش است، چون از همین جا تنزل کرده است.
این تبیین به صورت زیر قابل تقریر است: اعمال و اخلاق خوب و بد در نفس انسان تأثیرگذار است؛ چنانکه در روایات نیز از رذایل اخلاقی، نظیر غضب، مکر، حقد و کبر، به حیوانات درنده و گزنده تعبیر شده است و افراد بصیر این حقیقت را در همین دنیا مشاهده میکنند.