چکیده:
قاعده نفی عسر و حرج از قواعد فقهی پرکاربردی است که در ابواب مختلف فقه و حقوق بروز و ظهور دارد. یکی از کاربردهای این قاعده در فقه خانواده و بهطور مشخص، در تحدید ریاست و قوّامیت شوهر در خانواده است. طبق یافتههایی که این مقاله با توصیف و تحلیل عبارات فقهای شیعه و قوانین ج.ا.ا به آن رسیده است، قوّامیت، به مفهوم مدیریت، از حقوق شوهر است و در ازای آن، تکالیف و وظایفی برای زن جعل شده که شاخصههای قوّامیت مرد محسوب میشوند. اهم این شاخصهها عبارتاند از: لزوم اذن شوهر در خروج زن از منزل در مواردی که با حق استمتاع شوهر منافات دارد، لزوم اطاعت و تمکین خاص از شوهر طبق عرف و لزوم تبعیت زن از شوهر در تعیین محل سکونت. از طرفی جریان قاعده نفی عسر، با پیشفرضهای موجود خود همچون فعلی و شخصی بودن حرج، قوّامیت و سرپرستی مرد را در برخی موارد محدود میکند. این مقاله ضمن اشاره به مباحثی درباره قاعده نفی عسر و حرج، همچون نوعی یا شخصی بودن و شأنی یا فعلی بودن آن، چگونگی محدود شدن قوّامیت مرد در هر یک از شاخصههای ذکر شده از طریق این قاعده از منظر فقه شیعه و حقوق ج.ا.ا را بیان میکند.
خلاصه ماشینی:
نقش قاعده نفی عسر و حرج در قوامیت مرد در خانواده از نگاه فقه شیعه و حقوق جمهوری اسلامی ایران سید موسی موسوی 1 محسن ملک افضلی اردکانی 2 [تاریخ دریافت: 17/07/1397؛ تاریخ پذیرش: 10/08/1397] چکیده قاعده نفی عسر و حرج از قواعد فقهی پرکاربردی است که در ابواب مختلف فقه و حقوق بروز و ظهور دارد.
بررسی شاخصههای قوامیت و نقش قاعده نفی عسر و حرج در آنها اشاره شد که طبق تصریح مشهور فقهای شیعه و قوانین جمهوری اسلامی ایران، ریاست در خانواده بر عهده مرد است و یکی از حقوق مرد محسوب میشود.
فقها درباره لزوم اذن شوهر برای خروج زن از منزل دو دیدگاه دارند: الف) در نظر برخی از فقها، همچون سید ابوالحسن اصفهانی و محمدتقی آملی، اجازه گرفتن زن از شوهر از حقوق مستقل مردان است (اصفهانی، 1388: 755؛ آملی، 1377: 12/56) و خروج زن از خانه شوهر بدون اجازه او حرام است (کاشفالغطاء، بیتا: 97؛ گلپایگانی،1413الف: 127؛ وحید خراسانی، 1428: 3/327).
حال اگر زن بخواهد به حکم اولیه قوامیت مرد عمل کند و به علت نارضایتی مرد از منزل خارج نشود و دچار مشقت شدید شود، قاعده نفی عسر و حرج لزوم اجازه مرد برای خروج از منزل را از زن رفع میکند و زن میتواند بدون اجازه شوهر خود از منزل خارج شود؛ در عبارت فقها نیز آمده است: «چنانچه ماندن در منزل توأم با عسر و حرج غیرقابل تحمل باشد، خروج جایز است» (فاضل لنکرانی، 1375: 1/431).