چکیده:
مساله شرور در انواع مختلف طبیعی و اخلاقی آن از دیر زمان با تقریرهای مختلف برای فیلسوفان و الهیدانان ادیان مختلف مطرح بوده و آنها نیز پاسخ های مختلفی به آن داده اند. در این خصوص، متکلمان مسلمان کوشیده اند تا سازگاری شرور (به طور خاص درد و رنج) را با آموزه عدل الهی مدلل سازند؛ و برای تحصیل این غرض نظریه «عوض» را پرورانده اند. این نظریه به پیش فرض هایی نیاز دارد که برای پذیرش آگاهانه آن باید ابتدا آنها را پذیرفت .از جمله این پیش فرض ها، اصل وجود آلام، حسن بودن وجود آلام ابتدایی، اصل عدل الهی، اصل حسن و قبح ذاتی و عقلی، قاعده لطف و غایتمندی افعال الهی هستند. در ارتباط با نظریه عوض، اعطای عوض و جبران نسبت به درد و رنجی که انسان، مستحق آن نیست بر خداوند واجب است. در این تحقیق، پس از ذکر دیدگاه های برخی از متکلمان مسلمان، بویژه امامیه، به تحلیل مبانی این نظریه و ادله عقلی و نقلی آن پرداخته می شود. همچنین به ارتباط نظریه انتصاف با آن نیز توجه می شود. طبق نظریه انتصاف، استیفای حق مظلوم از ظالم از سوی خداوند متعال ضرورت دارد، یعنی خداوند بر اساس عدالت یا در این دنیا ظالم را به قهر خویش مبتلا می کند یا در جهان آخرت حق ستمدیده را از ستمگر می گیرد و به او بازمی گرداند. این نظریه معلوم می کند که چگونه با استفاده از این نظریه می توان به برخی از چالش های ناسازگاری شرور با عدل الهی پاسخ گفت.
خلاصه ماشینی:
نتیجه حاصل از دیدگاههای متکلمان شیعه ، بطور خلاصه آن است که صفات کمالی حق تعالی، مانند عدالت ، حکمت ، تفضل ، کرم، حکمت و علم الهی مبنای کلامی نظریه عوض را تبیین میکنند، یعنی وجود این صفات موجب آن است که خداوند عوض هرگونه آلام ابتدایی که برانسانها وارد میشود را جبران نماید، چرا که در ذات الهی ظلم و ستم راه ندارد، پس لازمه منطقی آن، جبران آلام ابتدایی بندگان در این دنیا یا دنیای دیگر است .
عوضی که بر عهده خدای متعال است باید بر دردی که با فعل خدا یا با فرمان او یا با مباح کردن او یا با مسلط ساختن غیرعاقل ، بر شخص وارد آمده، فزونی داشته باشد، به مقداری که هر عاقلی راضی گردد آن درد را برای رسیدن به آن عوض تحمل کند، چون در غیر این صورت ظلم لازم خواهد آمد.
با توجه به اینکه افرادی که در مواجهه با شرور قرار میگیرند، ابتدا به مسأله تبعیض توجه و دقت میکنند و همچنین شاید گمان شود که برای حفظ ایمان به خدا در هنگام مواجهۀ با سختیهای زندگی، لازم است منافات نداشتن وجود شرور با عدالت خدا اثبات شود، پاسخ متکلمان ، که خود نیز دغدغه عدل الهی را داشته اند، مؤثر است و این هدف را تأمین میکند.