چکیده:
در مورد استحباب هدیه اختلافی وجود ندارد. اکنون این سؤال مطرح است که با توجه به جایگاه حساس قاضی، آیا هدیه دادن به او نیز جایز است؟ مقالۀ حاضر که به روش کتابخانهای و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، مشخص کرده است که فقهای مذاهب اسلامی در این باب به شرح زیر اختلاف نظر دارند: برخی از فقهای متأخر شیعه قائل به جواز مطلق آن شدهاند. آنها معتقدند که روایات دال بر حرمت، ضعیفند و احتجاجپذیر نیستند. در مقابل بیشتر فقهای مالکی منباب سد ذریعه مطلقاً آن را حرام دانستهاند. ابوحنیفه و شاگردانش قائل به کراهت شدهاند. از نظر آنان نهی وارده در نصوص، بر کراهت دلالت دارد نه حرمت. بیشتر فقهای متقدم شیعه، اکثر شافعیه و حنابله، عدهای از حنفیه و مالکیه قائل به تفصیل شدهاند و معتقدند هدیه به قاضی در حالتهای مختلف، احکام مختلفی دارد. بهنظر میرسد قول بهتفصیل، راجح باشد و ملاک در تفصیل، نیت هدیهدهنده و قاضی، وجود رابطۀ قبلی میان قاضی و هدیهدهنده، وجود پروندهای از هدیهدهنده نزد قاضی، وجود سابقۀ قبلی هدیه به قاضی و میزان هدیهای است که قبل و بعد از تصدی منصب قضا، توسط هدیهدهنده به قاضی پرداخت میشود.
خلاصه ماشینی:
در استدلال به روایت مذکور گفته شده است که در این روایت پیامبر (ص ) کارگزاران زکات را از گرفتن هدایا به شدت نهی می کند و این نهی و حرمت ، شامل قضات و هدایای آنان هم می شود، پس هر آنچه به عنوان هدیه به قاضی اعطا شود، جایز نیست که آن را بپذیرد (نووی، بی تا، ج ٢٠: ١٣٠؛ ١٤١٢، ج ١١: ١٤٣؛ سبکی، بی تا، ج ١: ٢٠٣ - ٢٠٧؛ خطیب شربینی، بی تا، ج ٢: ٦١٨ - ٦١٩؛ ١٤١٥، ج ٦: ٢٨٧ - ٢٨٨؛ طوسی، ١٤٠٧، ج ٦: ٢٣٣؛ عاملی، ١٤١٣، ج ١٣: ٤١٩ - ٤٢٠؛ نراقی، ١٤١٥، ج ١٧: ٧٣).
در این حالت جمهور فقها معتقدند که قاضی نباید هدیه قبول کند و دادن هدیه توسط شخص و قبول آن توسط قاضی در این حالت ، هر دو حرام است (کاسانی، ١٤٠٦، ج ٧: ٩ - ١٠؛ قرطبی، ١٤٠٠، ج ٢، ٩٥٣؛ شافعی، ١٤١٠، ج ٦: ٢٣٢؛ ماوردی ، ١٤١٩، ج ١٦: ٢٨٦-٢٨٧؛ شیرازی، بی تا، ج ٢: ٣٣٥؛ شیرازی، بی تا: ٣٨١؛ عمرانی، ١٤٢١، ج ١٣: ٣١ - ٣٣؛ نووی، بی تا، ج ٢٠: ١٣٠؛ سبکی، بی تا، ج ١: ٢٠٣ - ٢٠٧؛ حسینی الحصنی، ١٩٩٤: ٥٥٢ - ٥٥٣؛ ابن تیمیه حرانی، ١٤٠٤، ج ٢: ٣٠٥؛ بهوتی، بی تا، ج ٦: ٣١٦ - ٣١٧؛ حلی، ١٤٠٥: ٥٢٣؛ حسینی عاملی، ١٤١٩، ج ١٢: ٣٠١؛ نجفی، ١٤٠٤، ج ٢٢: ١٤٧).
قائلان به تفصیل دوم به ادلۀ زیر استناد کرده اند: دلیل اول : این هدیه موجب میل قاضی به سوی هدیه دهنده می شود و هدیه هایی که فرد به قاضی داده ، به خاطر منصب قضا به او داده است و اخبار صحیح واردشده از پیامبر (ص ) نیز این را تأیید می کند: «هدایا العمال سحت » (رملی، ١٤٠٤، ج ٨: ٢٥٥).