چکیده:
در تاریخ ادبیات فارسی، دورة مشروطه را به دلایل مختلفی میتوان نقطة اوجگیری طنزپردازی، بهویژه طنز سیاسی و اجتماعی دانست. این مسئله بستر مناسبی برای پژوهش در این حوزه به وجود آوردهاست و مقالة پیش رو نیز در همین زمینه شکل گرفتهاست. تاکنون آثار میرزا آقاخان کرمانی به طور جزئی و با تکیه بر ادبیت آنها کمتر بررسی شدهاند. یکی از آثار مهم میرزا آقاخان، قطعة نمایشی «سوسمارالدّوله» است که از جمله نخستین تلاشها برای نوشتن نمایشنامة فارسی محسوب میشود. از این منظر، بررسی جنبههای مختلف این اثر حائز اهمیت است. نوشتة حاضر، پس از طرح مبانی نظری، «سوسمارالدّوله» و دلایل اهمیت آن را معرفی کردهاست و اثبات میکند کاربرد عنصر طنز در نمایشنامة مذکور، بدیع و فراتر از زمانة خود بودهاست. این مقاله نشان میدهد که میرزا آقاخان در طلیعة نمایشنامهنویسی ایران، با بهکارگیری هدفمند شگردهای طنزآفرینی، علاوه بر رسیدن به اغراض سیاسی و اجتماعی خود، در بعضی موارد، الگوی مناسبی برای نمایشنویسان متأخر میتواند باشد.
خلاصه ماشینی:
از میان کتب و مقالات مختلف ، دو اثر مهم تـر در ایـن زمینـه وجـود دارد: یکـی مقدمۀ علی عبدالهینیا در کتاب نامۀ باستان میرزا آقاخان و دیگری کتاب اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی اثر فریدون آدمیت است که در هـر دوی آن هـا، اطلاعـات مفیـدی دربـارٔە میرزا آقاخان ، آثار و افکارش میتوان یافت و در این نوشته نیز از آن ها استفاده شـده اسـت ، اما به طور ویژه ، پرداختن به جایگاه ادبی میرزا آقاخان و تأثیر آن بر ادبیات مشـروطه کمتـر مورد توجه قرار گرفته است ، حال آنکه برخی دیدگاه های او در این زمینه بسـیار بـاارزش و شایستۀ بررسی است .
نوشـتۀ حاضر سعی خواهد کرد به این پرسش اساسی پاسخ دهـد کـه میـرزا آقاخـان در نمایشـنامۀ سوسمارالدوله ، به عنوان یکی از نخستین تلاش های نمایشنامه نویسی در ایران ، چگونـه و بـا چه اهدافی از عنصر طنز بهره برده است و در این زمینه به چه میزان موفـق بـوده اسـت ؟ ایـن بررسی می تواند از نظر دیگری نیـز ضـرورت داشـته باشـد.
برخی از پژوهشگران در تعریف طنز به این مسئله که طنز برابرنهـاد کـدام نـوع ازانـواع کلام خنده آفرین فرنگی مینشیند، توجه بیش از اندازه کرده اند؛ بـرای مثـال ایـن کـه طنـز معادلی برای «Satire» میتواند باشد و یا معادلی برای «Irony»، غالبا محل مناقشه است ، امـا حسام پور و همکاران به درستی اشاره میکند که : «از آنجا که قلمرو طنز و مطایبه بسیار گسترده است و گونه های متنـوعی در آن دیده میشود که برخی از آن ها میان تمام فرهنگ ها مشـترک نیسـت ، معـادل یـابی اصطلاحات ادبی کاری به غایت مشکل است .