چکیده:
با غزوات شاهان صفوی در ارمنستان و گرجستان، شمار فراوانی از مردم آنجا اسیر و به ایران آورده شدند و برخی از آنان در ساختار سیاسیـ نظامی، اجتماعی و اقتصادی به جایگاه والایی دست یافتند. قرچقای، از نامدارترین ایشان، به همراه فرزندانش به مرتبهای والا در دوره صفویه رسیدند. هدف پژوهش حاضر، شناساندن قرچقای و خاندان اوست. اینکه او از چه پایگاهی برخاست و فرزندان و نوادگان او چه کسانی بودند و نحوه جهش اجتماعی آنها از پایینترین سطح به بالاترین لایههای جامعه چگونه بود و چه اقداماتی انجام دادند؟ در پاسخ باید گفت قرچقای که در شمار غلامان ارمنی به ایران آورده شد، پس از تعلیم در دربار و گروش به اسلام و تشیع و با نشان دادن شایستگی و سرسپردگی به شاه، خود را تا مقام سپهسالاری ایران و حکومت بر دو ایالت مهم و استراتژیک آذربایجان و خراسان بالا کشید. فرزند او منوچهر و نوهاش، قرچقای دوم، نیم قرن بعد از او بر مشهد حکومت کردند. دیگر افراد خاندان به درجهای از کمال رسیدند که علاوه بر تولید آثار هنری، مناصبی مانند تولیت حرم حضرت معصومه (ع) را نیز در دو نسل بر عهده داشتند. اقدامات فرهنگی و هنری شایانی که با حمایت آنان به ثمر رسید، به بنیانی برای مکتب هنری خراسان تبدیل شد.
خلاصه ماشینی:
اينکه او از چه پايگاهي برخاست و فرزندان و نوادگان او چه کساني بودند و نحـؤە جهـش اجتماعي آنها از پايين ترين سطح به بالاترين لايه هاي جامعه چگونه بود و چه اقداماتي انجام دادند؟ در پاسـخ بايـد گفت قرچقاي که در شمار غلامان ارمني به ايران آورده شد، پس از تعليم در دربار و گـروش بـه اسـلام و تشـيع و بـا نشان دادن شايستگي و سرسپردگي به شاه ، خود را تا مقام سپهسالاري ايران و حکومت بر دو ايالت مهم و استراتژيک آذربايجان و خراسان بالا کشيد.
با اين فرض که واژٔە قرچقاي لقب وي بوده ، انتساب وي به خاندان کارچيکا محتمـل اسـت ؛ زيـرا در حکم حکومت قرچقاي خان دوم بر مشهد (جنگ منشآت و نثرها؛ جنـگ خـاتون آبـادي، بـرگ ١۹٤ب ) و نسخۀ طالع همين قرچقـاي (قرچقايخـان بـن منـوچهر، کتابخانـۀ ملـي ، ش۳٦١۷/١ف ) و نسـخۀ لميـۀ اختصاص المنطقه بموضع معين من الفلک (ملاصدرا، ش١۷۲١/۳) نام وي « قرچقاي» آمده ، همين ضبط در اين مقاله مبنا قرار داده شده است .
از اين زمان به مدت ده سال نامي از او نمـي بينـيم تـا ايـن کـه در ١۰١۰ق و بـه نقلـي ١۰١١ق که باقي خان ازبک ولايت بلخ را متصرف و به خونخواهي برادرش ناامني ايجاد مي کرد، شاه عباس سپاهي به فرماندهي عليقلي خان شاملو و قرچقاي که عنوان بيک يافته بود، براي مقابله بـا ازبکـان فرسـتاد (همو، ۲۲۰).