چکیده:
قدمت تیر و کمان در ایران، فراتر از تاریخ، به عصر اسطورهها بازمیگردد. این سلاح نه تنها به عنوان ابزاری کاربردی در امر شکارورزی و نظامی در ساختار سیاسی و اقتصاد معیشتی جوامع کهن ایرانی بهشمار میرفت، بلکه در پیوند با مفاهیم نمادین، جایگاهی ویژه و قابل تامل در تاریخ و فرهنگ گذشته این سرزمین داشته است. در فرایند تاریخ، تجلی چشمگیر و معنادار این ابزار در آثار ارزشمند و فاخر هنری و ملی به نمایش درآمده به اهمیت این ابزار در بیان ایدئولوژی و ساختار سیاسی و فرهنگی جامعه ایرانی میپردازد. این مقاله سعی دارد با مطالعه بازتاب نقش تیرو کمان در آثار هنری به پرسش؛ هویت و جایگاه نمادین تیر و کمان در روند تاریخ و فرهنگ سرزمین ایران از پیش از تاریخ تا دوره اسلامی چگونه جلوه نموده است، پاسخ دهد. روش انجام پژوهش تاریخی- تحلیلی است و یافتهاندوزی دادهها با استناد به منابع کتابخانهای انجام گرفته است. هدف از این پژوهش شناخت و تبیین چگونگی مفهوم نقش تیر و کمان در آثار بجای مانده از ادوار گذشته ایران است. نتایج مطالعات نشان میدهد، نقش تیر و کمان در آثار دوره پیش از تاریخ و نیز آثار هنری و ارزشمند دوره تاریخی در نقشبرجستهها، مهرها، پلاکها، نقوش دیواری و سکهها، افزون بر تاثیر حیاتی بر فنون و عملیات نظامی، در پیوند با آیین و مفاهیم نمادین و فرهنگی زمان خود تجلی یافته است. در دوره اسلامی کهن الگوی تیر و کمان به دلیل تجلی فرهنگ و اندیشه اسلامی، از معنا و مفاهیم نمادین ادوار قبل از خود فاصله گرفته و اغلب ساختار هویتی خود را در قالب مفاهیم سمبلیک به ویژه در ارتباط با نجوم جلوه میکند. ارائه ایدئولوژی جدید توسط اسلام نه تنها از بعد ماهوی، بلکه از نظر ساختاری نیز بر نوع دستساختههای هنری تاثیرگذار بود. در این دوره تیر و کمان اغلب در نگارهها، ظروف فلزی، کاشی و منسوجات جلوه میکند. هرچند ساختار سیاسی و فرهنگی جوامع طی ادوار مختلف دسخوش تغییرات میشود، اما آنچه مهم مینماید حفظ بعد معناشناسانه و جایگاه مفاهیم نمادین تیر و کمان در روند تحولات تاریخی و فرهنگی سرزمین ایران بوده است.
خلاصه ماشینی:
نتایج مطالعات نشان میدهند که نقش تیر و کمان در آثار دوره پیش از تاریخ و نیز آثار هنری و ارزشمند دوره تاریخی در نقشبرجستهها، مهرها، پلاکها، نقوش دیواری و سکهها، افزون بر تأثیر حیاتی بر فنون و عملیات نظامی، در پیوند با آیین و مفاهیم نمادین و فرهنگی زمان خود تجلی یافته است.
در این پژوهش سعی شده ضمن مطالعه آثار بر جای مانده از ادوار گذشته که بهگونهای در پیوند با نقش تیر و کمان جلوه یافتهاند، به تبیین مفاهیم نمادین و بعد معناشناسانه آنها نیز پرداخته شود.
با توجه به اینکه تا کنون طی یک فرآیند، مطالعهای جامع در ارتباط با روند چگونگی حضور منسجم نقش تیر و کمان در آثار بر جای مانده از تاریخ و فرهنگ ادوار گذشته سرزمین ایران صورت نپذیرفته، ضرورت انجام این تحقیق بیان میشود.
با توجه به نقش مهم این محوطه در دوره ماد و همچنین کاربرد و اهمیت سیاسی، فرهنگی (آیینی) و اقتصادی مهر در این دوره، جایگاه ماهوی تیر و کمان در جامعه آن دوران تبیین میشود.
تصویر تیر و کمان بر روی مهرهای متعلق به دوره هخامنشی نیز قابلتوجه است؛ بهعنوان مثال میتوان به مهر معروف داریوش که در لندن نگهداری میشود اشاره کرد (شکل ١٠).
در نقشبرجستههای این دوره که از آثار ارزشمند آن محسوب میشوند، تیر و کمان جایگاه گذشته خود را از دست داده و در حقیقت نقش آن محدود میشود.
در مورد نقش تیر و کمان در دوره ساسانی، میتوان گفت این ابزار جنگی در برخی نقوش مربوط به این دوره با نمایش شکار و سرگرمی، با مفهوم نمادین و آیینی نیز به کار گرفته شده است.