چکیده:
دشت سلطانیه در سدهی 13 ه.ق./ 19 م.، بهدلیل توان بالقوهی طبیعی و موقعیت جغرافیایی ویژهای چون نزدیکی به تهران، تبریز و مرزهای شمالغربی، به محلی پرتردد و بااهمیت بدل شد، گواه آن نیز حجم انبوه میراث مکتوبی است که جنبههای مختلف حیات فرهنگی دشت را در سدهی مذکور به تصویر میکشند. فتحعلیشاه شانزده تابستان را در چمن سلطانیه ساکن و در آنجا مجموعه عمارتی بنا نهاد که امروزه ویرانشده و از آن تپهی دو بخشی بهنام «تپه قلعه» باقیمانده است. در پژوهش حاضر برآنست تا با بررسی مدارک مکتوب، اسناد تصویری، عکسهای هوایی و بررسی باستانشناسی به پرسشهای ذیل پاسخ دهد بستر تاریخی-فرهنگی عمارت سلطانیه چگونه بوده است؟ عمارت از چه بخشهایی تشکیلشده و کارکرد آن چه بوده است؟ فرضیهی مورد نظر چنین است که عمارت سلطانیه، تنها خاص زنان نبوده و کارکردهای مختلف داشته است. نتایج اولیهی این پژوهش نشان میدهد که موقعیت جغرافیایی دشت سلطانیه، شرایط اقلیمی و مسئلهی جنگ با روسیه، سبب شد که فتحعلیشاه تابستانها در سلطانیه ساکن و از آنجا به فرماندهی جنگ و سان ارتش بپردازد؛ بههمین دلیل، او در سال 1227 ه.ق./1812 م. مجموعه عمارت موسوم به «سپهر برین» را در سلطانیه بنا نهاد. این عمارت متشکل از چندین بخش ساختمان زنان، برج، کلاهفرنگی، دیوانخانه و خلوتخانه بود که در ارتباط با عناصر هم پیوندی چون باغ، حیاطهای مطبق، حمامها، قناتها، مسجد و تعدادی عمارات کوچک در اطرافش شکل گرفت؛ همچنین ساخت این مجموعه با ایجاد روستای جدید سلطانآباد برای نگهداری از آن و تغییر در نظام اداری منطقه همراه بود. مطالعهی تطبیقی بخشهای مختلف عمارت با بناهای همعصرش، نشان میدهد که این مجموعه تنها برای حرم ساخته نشد و حرمسرا بخشی از آن بوده؛ بخشهای دیگر مجموعه عمارت، چون خلوتخانه و دیوانخانه، کارکردهایی متناسب با دلیل حضور شاه در سلطانیه، یعنی انجام سان ارتش و ارتباط با درباریان و افراد مختلف داشته است. به بیانی دیگر، این عمارت اقامتگاه خصوصی شاه بوده و در عینحال برخی وظایف حکومتی و مراسمهای خاص در آن انجام شده است.