چکیده:
ابنابیالحدید و ابنهیثم، دو شرح از معروفترین شروح نهجالبلاغه را در قرن هفتم هجری نوشتهاند؛ دو نویسندهای که فارغ از گرایش مذهبی متفاوت، اهل تسامح و بردباری بودهاند. در این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی، آرا، نظریات و دیدگاههای این دو شارح را درباره یکی از مهمترین و حساسترین خطبه های نهجالبلاغه بررسی و تجزیه و تحلیل میکنیم. بر اساس یافته های این پژوهش، هر دو نویسنده به فکر ایجاد انس و الفت در بین مذاهب مختلف اسلامی بوده و از امور تفرقهانگیز احتراز داشتهاند. نمود عملی این اندیشه و حسِ پاک در دو شرح، متفاوت جلوه گر شده است؛ بدین معنا که ابنمیثم بحرانی برای رسیدن به این هدف، از ذکر بسیاری از اخبار و گزارشهای تاریخی که آنها را باعث درگیری و تفرقه بین مسلمانان میداند، صرفنظر میکند و مطالبش با لحنی مسالمتآمیز است؛ ولی ابنابیالحدید به نسبت اخبار تاریخی بیشتری را در شرحش آورده و البته در بررسی و تحلیل گزارشهای تاریخی، احساسات مذهبی هم شیعیان و هم اهلسنت را رعایت کرده است. وی آنچه را که باعث مذمت خلفا در کلام امام شده، بیشتر ذکر کرده، ولی درصدد توجیه و تأویل اقدامات خلفا برآمده است.
خلاصه ماشینی:
نمود عملي اين انديشه و حسِ پاک در دو شرح، متفاوت جلوهگر شده است؛ بدين معنا که ابنميثم بحراني براي رسيدن به اين هدف، از ذکر بسياري از اخبار و گزارشهاي تاريخي که آنها را باعث درگيري و تفرقه بين مسلمانان ميداند، صرفنظر ميکند و مطالبش با لحني مسالمتآميز است؛ ولي ابنابيالحديد به نسبت اخبار تاريخي بيشتري را در شرحش آورده و البته در بررسي و تحليل گزارشهاي تاريخي، احساسات مذهبي هم شيعيان و هم اهلسنت را رعايت کرده است.
وي در ابتداي شرح خطبه شقشقيه، دليل اين که برخي نويسندگان تلاش کردهاند به لحاظ سندي اين خطبه را زير سؤال ببرند توضيح داده و سپس از منابعي نام برده که سالها قبل از تولد سيدرضي متن خطبه را ذکر کردهاند؛ علاوه بر اين، وي تأييديهِ انتساب خطبه به علي بن ابيطالب را توسط کساني که از سرزنشهاي امام نسبت به خلفا ناراحت بودهاند، ذکر کرده است (ابنميثم، 1362، ج1، ص252) البته اين شارح شيعي، اين احتمال را بعيد ندانسته که برخي الفاظ خطبه تحريف شده باشد و تأکيد دارد که بيان خطبه با اين الفاظ به حد تواتر نرسيده است (همان)، ولي مينويسد که مفهوم اصلي خطبه اصالت دارد و در نسبت دادن آن به علي بن ابيطالب7 نميتوان ترديد کرد.
ابنميثم در همان ابتداي بحث، اين نکته را آورده که چشمپوشي از طرح مطالب خطبه شقشقيه اگر بابت جلوگيري از مسائل تفرقهبرانگيز باشد، نيت مبارکي است (همان، ص251) و با توجه با اسناد فراوان آن و هماهنگي مطالبش با شواهد و قراين، تنها انکار آن از منظر سندي را صحيح نميداند، (همان، ص251-252) ابنابيالحديد هم اختلاف نظر امام علي7 را با خلفا به گونهاي منصفانه توضيح ميدهد و تقريباً تمام روايات و اخبار شيعي و سني را با ديدي انتقادي بررسي ميکند.