چکیده:
در دیدگاه مشهور فقیهان برای صدق عمد، یا باید قصد قتل باشد یا اگر قصد قتل نیست باید فعل جانی غالباً کشنده باشد. این دو ملاک -قصد قتل داشتن و غلبه وقوع قتل با فعل جانی- از مصادیق روشن عمد هستند؛ اما عرف برای صدق عمد هیچ یک از این دو امر را لازم نمیداند، بلکه صرف معرضیت داشتن فعل جانی برای قتل را کافی میداند؛ یعنی نزد عرف اگر جانی احتمال وقوع قتل را بدهد و با اختیار مرتکب آن جنایت شود، عمد صادق است. مشهور برای ضابطه خود به اجماع، شهرت، و روایات استناد کردهاند؛ اما اجماع و شهرتی در این مسأله وجود ندارد؛ زیرا اجماع قدما -علاوه بر مدرکی بودن- حاصل نیست، شهرت میان متأخرین نیز اعتباری ندارد. روایات مفسر عمد نیز -بر خلاف آنچه در مواجهه اول تصور میشود- در مقام تحدید ضابطه عمد نبوده، بلکه ناظر به تفسیر عامه از عمد هستند. این روایات دلالتی بر انحصار موارد عمد در مدلول خود نداشته و معنایی غیر از فهم عرف از عمد را ارائه نمیدهند. بنابراین موضوع حکم شرعی قصاص، همان معنای عرفی عمد است. این معنای عرفی مورد تایید روایات و موافق با ارتکاز علماست و از نظر مصادیق نیز علاوه بر مصادیق عمد در نظریه مشهور، موارد بیشتری را شامل میشود.
خلاصه ماشینی:
ظاهر عبارت محقق حلی نیز همین است؛ یعنی هم باید فعل جانی غالباً موجب قتل باشد و هم قصد قتل داشته باشد، لکن ایشان در جایی که قصد قتل باشد؛ اما فعل غالباً موجب قتل نیست، حکم به قصاص کردهاند که در نتیجه ملاک اصلی برای عمد در نظر ایشان قصد قتل داشتن است.
اگرچه شیخ مفید عادت را همان غالب میداند؛ زیرا این دو را بر هم عطف کرده و ظاهر عطف، تفسیر معناست؛ اما این احتمال بسیار قوی است که کسانی که در تعریف عمد از تعبیر عادت و مانند آن استفاده کردهاند مرادشان معنایی غیر از معنای غالب در ضابطه مشهور باشد.
این روایت میتواند مستند مشهور قرار گیرد به این معنا که اگر فعل قاتل غالباً کشنده باشد قتل عمدی است؛ اما با این حال، -با چشم پوشی از ضعف سند- باید گفت که این روایت دلالتی بر انحصار عمد در موارد غلبه ندارد؛ زیرا در ضابطه مشهور برخی از موارد غیر غالب -فرض وجود قصد قتل- نیز عمد است.
از این دو روایت استفاده میشود که قصد فعل داشتن (تعمد در ضربه) برای عمدی بودن قتل کافی است، اما با توجه به روایات دیگر و فهم عرفی از عمد، فعل جانی باید معرضیت برای قتل داشته باشد.
با توجه به این نکته، حتی اگر دلالت روایات بر اعتبار قصد قتل یا غلبه فعل در کشندگی -طبق دیدگاه مشهور- پذیرفته شود، منافاتی با دیدگاه مخالف مشهور ندارد؛ زیرا در این دیدگاه نیز اگر فرد قصد قتل داشته باشد یا فعل او غالباً کشنده باشد قتل عمدی است، بلکه در این دیدگاه صرف التفات به احتمال وقوع قتل برای صدق عمد کافی است.