چکیده:
درباره «حق معلوم» درآیه 24 سوره مبارکه معارج دیدگاههای مختلفی وجود دارد. برخی مفسران با استناد به نظرمشهور و با استشهاد به روایات، مراد از «حق معلوم» دراین آیه را، غیراز زکات و برخی دیگر با مدنی شمردن این سوره و با استناد به ادلهای «حق معلوم» را زکات دانستند. با توجه به تفاوت دیدگاهها در مکی یا مدنی شمردن این آیه یا سوره، از دیدگاه زکات؛ سه دیدگاه زکات واجب یا همان زکات مصطلح فقهی، زکات غیر واجب و زکات اعم از واجب و مندوب نیز بوجود آمد. عدهای نیزآنرا وظیفه واجب دانستهاند. ما در این پژوهش، ضمن نقد و بررسی دیدگاههای مربوطه با مطالعه کتابخانهای و به روش توصیفی- تحلیلی، به این نتیجه رسیدیم که مفسران بین معنای اصطلاحی و لغوی زکات خلط کردهاند. به این دلیل که تمام مواردپرداختهای شرعی اعم از اعطاء، انفاق، صدقه، خمس و خود زکات همه از مصادیق زکات لغوی است؛ زیرا هرکدام از آنها در واقع موجب پالایش انسان از رذائل اخلاقی و رشد و بالندگی او درکمالات و فضائل اخلاقی و نیز رشد وافزایش مال مزکّی خواهد بود. با این فرض، دو دیدگاه زکات واجب و زکات اعم از واجب و غیر واجب نادرست به نظر میرسند و میتوان بین سه دیدگاه غیر زکات، زکات غیر واجب و وظیفه واجب نیز، جمع نمود.
خلاصه ماشینی:
دلایل این دیدگاه مفسران، به این دلیل که اصل مشروعیت زکات در مکه، با تفصیل احکام آن در مدینه از طریق سنّت نبوی، در تعارض است (ثعالبی، 1418: 5 / 485؛ مکارم شیرازی و دیگران، 1374: 22 / 325) و مدنی دانستن آیه، معارض با مکی بودن کلّیت معارج است، «حق معلوم» را غیر از زکات گرفتهاند.
نقد و بررسی دربارۀ این دیدگاه دو احتمال داده میشود: اگر حق معلوم، واجبِ مالی غیر از زکات باشد، باید قائل به نسخ آیه با تشریع آیه زکات باشیم؛ زیرا زکات هر صدقه واجبی را نسخ نموده است (خویی، 1388: 491 ـ 490) درحالیکه اولاً این آیه طبق نظر بسیاری از مفسران، نسخ نشده و ثانیاً روایات معتبرِ مخالف، «حق معلوم» را نه زکات واجب میداند و نه صدقه واجب؛ ثالثاً خمس هم نمیتواند باشد؛ چون خمس مصادیق خود را دارد و شامل همۀ اموال نمیشود.
این مفسران در تفسیر آیه محتاط بودهاند و چون نسبت به وجوب و ندب آن و دلیل این تفسیر و نیز مکی یا مدنی بودن آیه ساکتند، چند احتمال دربارۀ دیدگاه آنان وجود دارد: الف) آنان معتقد به اصل تشریع زکات در مکه بوده و آیه را مکی میدانند و زکات را زکات مستحبّی و یا وظیفه واجبی که انسان برای فقرا از مال خود خارج میکند؛ ب) معتقد به تشریع زکات در مدینه بوده و آیه را مدنی میانگارند و معلوم بودنش را به همان حد نصاب معین در شرع دانسته و از این جهت، آن را زکات واجب شرعی میپندارند؛ ج) مراد از «حق معلوم» از نظر آنان، همان مقدار معین زکات بوده که در مکه نازل شده بود.