چکیده:
زبان هنر اسلامی زبانی نمادین و رمزگونه است. نمادها حامل معنای درونی و ذاتی این هنر بوده و راه بررسی آثار هنری هم بررسی این نمادها و سمبولهاست. اگر تصوف را نگاه هنری به مذهب بدانیم، مشاهده میکنیم که آثار صوفیان آمیخته به نمادها و نشانههایی است که واکاوی دلالتهای این رمزها میتواند رهیافتی بهسوی درک عمیق مفاهیم و بُنمایههای موضوعات عرفانی باشد. معراجنامه منسوب به بایزید بسطامی، شرح سفری روحانی است که توسط ابوالقاسم عارف به نگارش درآمده است. معراجنامه به ضرورت ساختار رؤیاگونهاش طالب شکلی نمادین و رمزگراست. در این پژوهش، نمادها در چهار خوشۀ تصویری آب، پرواز، نور و رویش طبقهبندی و تفسیر میشوند. رمزهایی که در قالب خوشههای تصویری، تصاویر کهنالگویی و اساطیری برای بیان رؤیاهای عارفانۀ بایزید بسطامی به کار گرفته شدهاند، بخشی از نمادهای مکرّر متون صوفیه و سایر معراجنامهها هستند که علاوه بر ارائۀ جهانبینی عارف، جایگاه این تصاویر را در رؤیاهای صوفیه به دست میدهد. از آنجا که الگوی همۀ معراجنامههای دورۀ اسلامی، معراج پیامبر اکرم(ص) است، بسیاری از مشاهدات و تصاویر این رؤیا با معراج الگو، هماهنگ و همسوست. برای بررسی این موضوع ساختار و نمادهای عرفانی دو اثر با هم تطبیق داده شد. بررسی این نمادها، به یافتن چگونگی جهان مصوَّر صوفیه در عالم معراج که عالمی نورانی است کمک میکند. نیز نشان میدهد که مرتبۀ مسافر معراج، هماهنگ با نمادهای متن و مدارجی است که وی طی میکند. شیوۀ این پژوهش توصیفیتحلیلی و تطبیقی با رویکرد بلاغی است.
خلاصه ماشینی:
رمزهایی کـه در قالب خوشه های تصویری، تصاویر کهن الگویی و اساطیری برای بیان رؤیاهای عارفانۀ بایزید بسطامی به کار گرفته شده اند، بخشی از نمادهای مکرر متون صوفیه و سایر معراج نامه ها هستند که عـلاوه بـر ارائۀ جهان بینی عارف ، جایگاه این تصاویر را در رؤیاهای صوفیه به دست میدهد.
با وجود آنکه عارف به غیر از معراج نامه در سایر عبارات عادی و سـخنان و شطحیات خود از گفت وگو با خداوند به گونه ای بسیار سـاده و عـادی سـخن گفتـه است ، تفاوت این سفر با سایر گفت وگوهای او همین عالم ماورایی و نمادینی اسـت که قابلیت بررسی و کاوش دارد.
در طول تـاریخ ، در نگارگریها، سنگ نوشته ها و نیز آثار ادبی برجسته ، معراج نامه هایی پدید آمده است که صحنه های عروج به ملکوت و دیدار و گفـت وگـو بـا خداونـد و فرشـتگان را بـه تصویر کشیده اند.
عـروج روحانی عارف ، روح سکری و کلام شطاح وی و نیز معرفت بخشیای کـه حاصـل آن قرب و اتحاد با مقام خداوندی است ، این متن را بـه نمونـه ای برجسـته از مکاشـفات صوفیه مبدل ساخته است .
٤. نمادپردازی معراج نامه بایزید بسطامی یکی از رویکردها در بررسی یک متن عرفانی که برساختۀ اندیشه و حـریم ناخودآگـاه است ، دستیابی به تصاویر نمادینی است که میتوان با بررسی دلالت های آشکار آن ، بـه ژرف ساخت مفاهیم دست یافت .
علاوه بر متن معراج نامه ، در عباراتی که سهلگی در کتاب النور دربـارٔە بایزیـد نقـل کرده است ، نماد نور همچنان دیده میشود.