چکیده:
تهیه برنامۀ عمرانی هفت ساله اول و اجرای آن با تصویب قانون «اجازه اجرای مقررات گزارش کمیسیون برنامه» مجلس شورای ملی در 26 بهمن 1327ش، آغازی برای کاربرد برنامهریزی اقتصادی در ایران بود. نخستین روزهای اجرای برنامه عمرانی اول همزمان شد با ملی شدن صنعت نفت که بحرانهای سیاسی و اقتصادی را در کشور به دنبال داشت. از آنجا که هدف اصلی برنامه هفتسالۀ اول، هدایت عایدات نفت در برنامههای عمرانی کشور بود، تأثیر مستقیمی بر برنامۀ هفتساله اول داشت و یکی از مهمترین علل رکود برنامه عمرانی اول محسوب میشد. علاوه بر ارزیابی موفقیت برنامه اقتصاد بدون نفت دولت مصدق، عایدات نفت تنها 14/37 از منابع هزینه برنامه اول را تشکیل می داد. بدین ترتیب، تحقق سایر منابع هزینه برنامه اول میتوانست مانع رکود این برنامه شود. بر همین اساس، این سؤال مطرح می شود که علاوه بر بحران ملی شدن صنعت نفت، چه عوامل دیگری در رکود برنامه اول تأثیرگذار بوده است؟ در پژوهش حاضر به روش تاریخی و با رویکرد تحلیلی- تبیینی، این فرضیه که قطع همکاری مبتکر اصلی برنامهریزی در ایران و دخالت عوامل سیاسی در سازمان متولیِ امر برنامه ریزی موجب رکود برنامۀ اول شد، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که همکاری ابوالحسن ابتهاج با عوامل کودتای 28 مرداد و عدول از نقش سازنده اش در نظام برنامه ریزی طی دوران نخستوزیری مصدق همچون سال های استقرار نظام برنامهریزی در ایران و همچنین دخالت مؤلفه های سیاسی در امر برنامه ریزی، از عوامل مغفول ماندۀ رکود برنامه عمرانی اول است.
The preparation of the first seven-year development plan and its implementation by the adoption of the Law "Permission to Implementation of the Rules of Procedure of the Program Commission Report" by the Legislative assembly on February 26, 1927, was the beginning of the application of economic planning in Iran. During the first days of the first development plan of the nationalization of the oil industry, there were political and economic crises in the country. Since the primary purpose of the first seven-year plan was to direct oil revenues to the country's development plans, it had a direct impact on the first seven-year plan and was one of the most important causes of the first development plan recession. Besides assessing the success of the oil-free economy plan of Mosaddegh’s administration, the realization of other sources of cost of the first plan could prevent this plan from recession. So this question arises that in addition to the crisis of nationalization of the oil industry, what other factors have contributed to the recession of the first plan? The present study historically and with the analytical-explanatory approach reviews, The findings of the present study suggest that Abu-Alhassan Ebtehaj’s collusion with the instigators of the coup on Mordad 28th, the abandoning of his constructive role in the country’s planning system during Mosaddegh’s office-when the planning system was getting established in Iran-and the intervention of political factors in the planning job are among the overlooked reasons behind the failure of the first development plan.
خلاصه ماشینی:
بر همین اساس، این سؤال مطرح مـی شـود کـه علاوه بر بحران ملی شدن صـنعت نفـت ، چـه عوامـل دیگـری در رکـود برنامـه اول تأثیرگذار بوده است ؟ در پژوهش حاضـر بـه روش تـاریخی و بـا رویکـرد تحلیلـی - تبیینی ، این فرضیه که قطع همکاری مبتکر اصلی برنامه ریزی در ایران و دخالت عوامل سیاسی در سازمان متولی امر برنامه ریزی موجب رکود برنامۀ اول شد، مورد تحلیـل و ارزیابی قرار گرفته است .
از مجلس اجازه انتشار دو میلیارد ریال اوراق قرضـه را بـرای مـدت دو سال دریافت کرد که مقرر شده بـود در چهـار ردیـف پانـصد میلیـون ریـالی منتـشر شـود (مجموعه قوانین موضوعه و مصوبات دوره شانزدهم قانونگذاری ، ١٣٣٣: ٩) کـه فقـط ردیـف اول آن در اول دی (ساکما، سند شناسه ٢٤٠/٤٠٨٢٦: برگ ١؛ همان ، سند شناسـه ٢٩٦/٢٣٨٩١: برگ ١) منتشر و با وجود عدم استقبال ثروتمندان (عظیمی ، ١٣٧٢: ٣٨٣) و تحریم خریـد ایـن اوراق از سوی حزب توده برای هوادارن خود (خامه ای ، ١٣٦٩: ١٠٠)، با اعلام آمادگی بسیاری از مردم برای خرید این اوراق (ساکما، ٩٧/٢٩٣/١٢٣٢: برگ ٢)، قسمت عمـده آن بـه فـروش رفت (روحانی ، ١٣٥٢: ٣٩١).
دلایل مغفول ماندۀ رکود برنامه هفت ساله اول بیشتر منابع و تحقیقاتی که برنامۀ هفت ساله اول را بررسی کرده و یـا بـه آن اشـاره کـرده انـد، بحران های سیاسی و اقتصادی پس از ملی شدن صنعت نفت و قطع درآمد نفت را علت تعلیق این برنامه دانسته اند، اما همان طور که اشاره شد به زعم بسیاری از منابع سیاست اقتصاد بـدون نفت مصدق نه تنها شکست نخورد، بلکه در اداره کشور موفق هم بود.