چکیده:
وجود اصطلاحات و مجازها اعم از استعارات، کنایات، تشبیهات و ... در متون، هر چند لازمۀ هر کلام رسا و شیوایی است، اما گاه موجب دشواری در فهم مراد جدی و معنای دقیق آن میگردد. این مسئله در متون روایی نیز به چشم میخورد به گونهای که برای دستیابی به مقصود اصلی و مفاهیم صحیح این عبارات، در نظر گرفتن فضا و سبب صدور احادیث و سیاق کلام، امری لازم و غیر قابل اغماض است. عبارت کنایی «لا ابا لک» از جمله این اصطلاحات است که در وهلۀ اول شبهۀ «وجود الفاظ دشنامگونه در کلام معصومان علیه السّلام» را به اذهان متبادر میسازد. این پژوهش، در پی زدایش ابهام از فحوای این روایات، با روش توصیفی ـ استنتاجی در گردآوری مطالب و مقایسۀ تحلیلی دادهها، سعی دارد مفهوم صحیح و معادل امروزی تعبیر «لا ابا لک» را بیابد. مراجعه به مفاهیم لغوی و کاربست این اصطلاح در متون کهن و اصیل عرب، واکاوی دیدگاه شارحان و نیز سیاق و فضای صدور روایات، نشان میدهد که نه تنها مفهوم ذمی که نگاهی رایج و باوری عمومی است، همواره معنای دشنام و ناسزا نمیدهد، بلکه فراتر از آن، این عبارت کنایی در روایات صرفا به معنای نکوهش، مدح و تعجب به کار رفته است.
خلاصه ماشینی:
مراجعه به مفاهیم لغوی و کاربست این اصطلاح در متون کهن و اصیل عرب، واکاوی دیدگاه شارحان و نیز سیاق و فضای صدور روایات، نشان میدهد که نه تنها مفهوم ذمی که نگاهی رایج و باوری عمومی است، همواره معنای دشنام و ناسزا نمیدهد، بلکه فراتر از آن، این عبارتِ کنایی در روایات صرفا به معنای نکوهش، مدح و تعجب به کار رفته است.
علاوه بر این، برخی مقالات و نگاشتههای پژوهشی معاصر نیز به مفهومشناسی کنایات نهجالبلاغه بهعنوان یکی از غنیترین منابع روایی بلیغ، کمر بستهاند؛ آثاری همچون «درآمدی در نقد ترجمۀ کنایات نهجالبلاغه»(اقبالی، ۱۳۸۸) و «نشانهشناسی و تحلیل فرامتنی برخی از کنایات نهجالبلاغه»(همو، ۱۳۹۸) که سعی دارند معادل معنایی امروزی صحیحی از برخی عبارات کنایی موجود در نهجالبلاغه ارائه دهند؛ اما در هیچیک از آثار نامبرده، از مفهوم تعبیر «لا ابا لَک» سخن به میان نیامده است؛ حال آنکه معادل امروزی لفظ به لفظ این عبارت کنایی، در زمرۀ پرحاشیهترین و شبههناکترین الفاظ صادر از معصومان( جای گرفته است.
(زمخشری، 1417ق، ج3، ص217؛ ابن اثیر، 1367، ج1، ص19؛ طریحی، 1375، ج1، ص17؛ زبیدی، 1414ق، ج19، ص131) برای مثال، شعری که به نقل از جَریر بن عَطیه(م 114ق) در متون کهن گزارش شده، استعمال این اصطلاح در معنای دشنام یا نفرین را بهروشنی نشان میدهد: «أعبداً حَلَّ فِی شُعَبَی غَریباً/ ألؤماً لا أبَا لَکَ و اِغتراباً؟»: ای انسان حقیر و ذلیلی که در این مکان بدون عشیره و غریب مستقر شدهای، ای بیریشه آیا با وجود پستی و دور از وطن بودن خود، [باز] فخرفروشی میکنی؟۴ ابن هشام در شرح این بیت میگوید: «لا أبا لک» در این بیت با توجه به اسلوب و سیاقش به معنای ذم است.