چکیده:
کاشیکاری یکی از شیوههای نقشپردازی آرمانگرایانه در تزئینات معماری ایران است، که پیشینۀ تاریخی آن به قبل از اسلام باز میگردد. هنر کاشیکاری در قرون اولیۀ اسلامی در ایران بهدلیل افزایش ساخت بناهای مذهبی، بهصورت تزئینات در مجموعههای مذهبی نمایان میشود. روند رشد و توسعۀ حرم مطهر در سراسر تاریخ اسلام و در طول حیات حکومتهای اسلامی ادامه داشته است. از اینرو، نوع معماری و متعلقات آن از جمله کاشیکاری، در طول تاریخ و دورههای ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجار و معاصر به سبکها و روشهای مختلفی انجام شده است. در دورۀ قاجار تحولات بسیاری در هنر و معماری بهویژه در تزئینات بناها روی داد. در این دوران نقشینهکردن دیوار ابنیه جلوهای نوین یافت. کاشینگاران این عصر در نقشپردازی، عکاسی، مرسولات پستی، اسلوبهای غربی، سنتهای کهن نگارگری، و همچنین کتابهای ادبی، تاریخی، مذهبی و تصاویر چاپ سنگی را منبع الهام قرار دادهاند. هدف اصلی این مقاله آشنایی با کاشینگارههای دورۀ قاجار در حرم مطهر و تطبیق کاشینگارۀ معجزۀ حملۀ شیران به حمیدبن مهران بر پیشانی ایوان شرقی صحن عتیق با تصاویر چاپ سنگی مشابه آن است. سؤال این است که کاشینگارههای دورۀ قاجار در حرم مطهر رضوی شامل چه مضامینی میشوند؟ آیا میتوان کاشینگارۀ معجزۀ امام رضا (علیه السلام) در مجلس مأمون (حملۀ شیران به حمیدبن مهران) را متأثر از تصاویر چاپ سنگی مشابه دانست؟ در صورت تأثیرپذیری این کاشینگاره از تصاویر چاپ سنگی، این تأثیرها چه مواردی را شامل میشود و با اثر کدام هنرمند تصویرساز مطابقت بیشتری دارد؟ مطالب و تصاویر پژوهش به روش میدانی و کتابخانهای گردآوری شده و با رویکرد توصیفی و تحلیلی همراه با تفسیر تصویرها و تطبیق آنها نگارش یافته است.
Tiling is one of the idealistic ways of painting in the architectural decoration of Iran, at least its historical background dates back to before Islam. In the early Islamic centuries, art of tiling in Iran, because of the increase in the construction of religious buildings, appears as decorations in religious collections. The process of growth and development of the holy shrine has continued throughout the history of Islam and throughout the life of Islamic governments; hence, the type of architecture and its accessories, including tiling, throughout history and periods of Ilkhani, Timurid, Safavid, Qajar and contemporary period have been done by different styles and methods. During the Qajar period, many developments in art and architecture, especially in the decoration of buildings, occurred. In this period, the painting of the building’s wall found new effects. In this era, the tile designers have inspired from portraiture, photography, postage stamps, western fashions, ancient art traditions of painting, as well as literary, historical, religious, and lithographic. The main purpose of this article is to get familiar with Qajar period tiles in the holy shrine and to adapt the miracle of the lion’s attack to Hamid Ibn Mehran on the front of the eastern porch of the Atiq courtyard with similar lithographic prints. The question is what are the topics of the Qajar period tiles in the holy shrine of Radavi? Can we see the tile of Imam Rida's miraculous tale in the Ma'mun's assembly (Lion’s attack on Hamid ibn Mehran) from similar lithographic prints? If this tile is affected by lithographic prints, what are these effects? What works of the painter artists are more consistent with these items? The compilation of the materials and pictures of the present research was done by field and library method, and its writing was done with a descriptive and analytical approach along with interpretation of the images and their adaptation.
خلاصه ماشینی:
هـدف اصلـي ايـن مقالـه آشـنايي بـا کاشـي نگاره هاي دورٔە قاجـار در حـرم مطهـر و تطبيق کاشـي نگارٔە معجـزٔە حملـۀ شـيران بـه حميدبن مهـران بر پيشـاني ايوان شـرقي صحـن عتيق بـا تصاوير چاپ سـنگي مشــابه آن اســت .
ســؤال ايــن اســت کــه کاشــي نگاره هاي دورٔە قاجــار در حــرم مطهــر رضــوي شــامل چـه مضامينـي مي شـوند؟ آيـا مي تـوان کاشـي نگارٔە معجـزٔە امـام رضـا در مجلـس مأمـون (حملـۀ شـيران بـه حميدبـن مهـران ) را متأثـر از تصاوير چاپ سـنگي مشـابه دانسـت ؟ در صـورت تأثيرپذيري اين کاشـي نگاره از تصاويـر چـاپ سـنگي ، ايـن تأثيرهـا چـه مـواردي را شـامل مي شـود و بـا اثـر کـدام هنرمند تصويرسـاز مطابقت بيشـتري دارد؟ مطالــب و تصاويــر پژوهــش بــه روش ميدانــي و کتابخانــه اي گــردآوري شــده و بــا رويکــرد توصيفــي و تحليلــي همــراه بــا تفســير تصويرهــا و تطبيــق آن هــا نــگارش يافتــه اســت .
بـراي تطبيـق کاشـي نگاره بـا چـاپ سـنگي ، سـه تصوير از سـه نسـخۀ «اخبارنامه »۱۲٦۷ق ، «اسرارالشـهاده »۱۲٦۸ق ، «جامع المعجزات »۱۲۷۱ق مشـاهده شـد کـه بـر اسـاس فهرسـت کتاب هـاي بررسـي شـده توسـط اولريـش مارزلـف (۱۳۹۰)، نسـخۀ «اخبارنامـه » و «جامع المعجـزات » فقـط در سـال مذکـور بـه چـاپ رسـيده اسـت ، امـا کتـاب «اسرارالشـهاده » در سـال هاي متعـدد به دفعـات چاپ شـده کـه تعـدادي از آنهـا در کتابخانۀ مرکزي آسـتان قـدس رضـوي نگهـداري مي شـود.
در تأليفـات گذشـته تاکنـون مـوردي کـه اختصاصاً مضاميـن کاشـي نگاره هاي تصويري دورٔە قاجـار در حـرم مطهـر را دسـته بندي و بررسـي کنـد موجـود نيسـت و در هيـچ مـوردي نقـش حملـۀ شـيران بـه حميدبـن مهـران بـا چـاپ سـنگي تطبيـق داده نشـده اسـت .