چکیده:
ریشهیابی تشکیل خانقاهها در ایران» از اهمیت بسزایی برخوردار است. از رهگذر ابداع هدفمند خانقاههاست که عرفان و
تصوف در قلمرو اسلامی شرح و بسط مییاید و بخش مهمی از فرهنگ ایران را در طی چند قرن شکل میدهد. ریشهیابی
ساخت خانقاههای اولیه» پیوند عرفان با ادیان و تفکرات مختلف و نیز تغییر و تحولات اجتماعی را روشن میکند. این
پیوندها و تحولات سبب میشوند که تفکر صوفیانه ببالد و به درختی تنومند در گستره فرهنگ ایران تبدیل شود. در این
نوشتارء ابتدا به ریشه واژگانی کلمه خانقاه پرداخته شده و سپس ریشههای تاسیس آن در ایران از دیدگاههای گوناگون»
مشتمل بر ریشههای اسلامی و غیراسلامی و نیز ریشههای مستقل مورد بررسی قرار میگیرد. این تحقیق از منابع
کتابخانهای و روش توصیفی - تحلیلی برای بررسی و طبقهبندی آرای محققان در باب ریشههای خانقاه در ایران بهره
برده و تلاش نموده تا پیچیدگی روابط میان این پیوندها را آشکار کند.
خلاصه ماشینی:
در این نوشتار، ابتدا به ریشه واژگانی کلمه خانقاه پرداخته شده و سپس ریشههای تأسیس آن در ایران از دیدگاههای گوناگون، مشتمل بر ریشههای اسلامی و غیراسلامی و نیز ریشههای مستقل مورد بررسی قرار میگیرد.
ادیان بزرگی همانند میترائیسم، زرتشتی و دین مانوی که پیش از اسلام در ایران رواج داشتند و نیز ادیان غیر ایرانی پیش از اسلام مانند بودایی و مسیحی، رد پای خود را در تصوف به جای گذاردهاند، با این وجود، تعالیم اسلامی قویترین منبع الهام متصوفه در سلوک عرفانی و ساخت بناهای خاص تصوف بوده است.
و رای مشابهت میان ادیان، دلیل دیگری نیز توسط محققین برای رواج تصوف و شکلگیری خانقاهها در قلمرو اسلامی بیان شده است و آن در نظر گرفتن تصوف به عنوان یک واکنش سیاسی و خانقاهها به عنوان پایگاههای مردمیدر مقابل ظلم و ستم طبقه حاکم است.
رابطه میان دو کلمه خانقاه و رباط را میتوان همپوشانی لغوی و معنایی نامید، ازین جهت که رباط در متون قدیمی گاهی به معنای خود خانقاه و یا جزئی از آن یا بنایی به موازات آن، گاه به معنای کاروانسرا و گاه نیز به معنای خانههای مرزی برای سکونت مجاهدان اسلام بکار رفته است.
نظر دوم این است که رباطها ابتدا محل سکونت مجاهدان بودند اما با گسترش سرحدات اسلامی، در داخل مرزها قرار گرفتند و به عنوان مکانهایی متروک توسط صوفیان برای خلوت نشینی مورد استفاده قرار گرفتند و به تدریج به خانقاه تبدیل شدند.
خانقاه یعنی خانه شیخ، بیشتر خانقاههای اولیه منزل شخصی خود صوفیان بوده است که در آنها به آموزش و تربیت مریدان و رواج مسلک تصوف میپرداختند.