چکیده:
برای فهم زمینههای تاریخی پیدایی قرائتهای قرآن بررسی الگوهای تکرار شونده اختلاف قرائت اهمیتی ویژه دارد. به همین منظور در مقاله حاضر به جایگاه «مَنْ» و «مَا» در اختلاف قرائات نظر خواهیم کرد و با بررسی شواهدی متعدّد از اختلافات قاریان، نقش «مَنْ» و «مَا» را در پیدایی قرائات باز خواهیم شناخت. در قرائتهای قرآن دَوَران میان خوانش «مَنْ» ــ به فتح میم ــ و «مِنْ» ــ به کسر میم ــ به نحو تکرار شونده دیده میشود. از دیگر سو، گاه در قرائتهای خارج از مصحف رسمی، «مَنْ» را به جای «ما» قرار دادهاند. افزون بر این، دَوَران در مراعات لفظ یا مصداق «مَنْ» و «مَا» به اختلاف در خوانش مذکّر یا مؤنث پاره ای از افعال انجامیده است. میخواهیم در مطالعۀ حاضر از این فرضیه دفاع کنیم که انعطافپذیری ساختارهای زبان عربی در کنار عاری بودن مصحف رسمی از علائم نقطه و اعراب، پیدایی و توسعۀ اختلاف قرائات را رقم زده است.
خلاصه ماشینی:
نحّاس خود اين ديدگاه را ردّ ميکند و ممتنع نميداند که در قرائت به فتح نيز ــ به سان قرائت به کسر ــ ندادهنده جبرئيل انگاشته شود (همان جا).
در قرائت مشهور، «ف م ن نفس ک » ــ به کسر ميم و سين ــ آمده است ؛ بدين معنا که هرآن چه بدي براي تو رخ ميدهد از جانب خود تو ست ؛ اما قرائت عائشه از اين آيه را به صورت «ف م ن نفسُک ؟» ــ به فتح ميم وضمّ سين ــ باز گفتهاند (ابوحيان ، ٢٠١٠م ، ٣/ ٣١۴).
قرائت رايج از اين آيه م ن ــ به فتح ميم ــ است ؛ اما در قرائت ابوح يوه شُر يح بن يزيد ح ضر مي (د ٢٠٣ق ) م ن ــ به کسر ميم ــ آمده است (ابن عطيه، بيتا، ٨١٠).
اين گونه، چنان که ابن عطيه نيز بيان داشته است (بيتا، ٨١٠)، بايد مراد از «م ن خ لْف هُم » را کساني دانست که پس از پيمان شکنان يادشده در آيه ميآيند و بر شيوه و طريقت آنان اند.
در اين آيه قرائت ابن کثير و ابن عامر «م يت ة ٌ» ــ به رفع ــ است ؛ اما پنج قاري ديگر، م يت ةً ــ به نصب ــ خوانده اند (ابوعمرو داني، ١۴٣٠ق ، ١٠٧).
قاريان هفتگانه در خوانش فعل به صيغۀ مؤنث يا مذکّر نيز اختلاف ورزيده اند؛ بدين شرح که ابن عامر و عاصم بن ابيالنجود ــ در روايت ابوبکر بن عياش از وي ــ «ت کُن » ــ به تاء ــ خوانده اند؛ ولي باقي ايشان ي کُن ــ به ياء ــ قرائت کرده اند (همان جا).