چکیده:
مناطق اطراف دریای خزر کموبیش در طول تاریخ مورد استفاده بازرگانانی بود که به دنبال تجارت با ساکنان این منطقه و یا نواحی مجاور بودند. در دوره صفوی نیز تجارت در این مناطق و بهخصوص در ناحیه قفقاز همچنان ادامه داشت و بازرگانان با تشکیل کمپانیهای تجاری و حمایت از سوی صاحبان قدرت در شهرهای تجاری این منطقه به دادوستد میپرداختند. مراکزی مانند دَربند، شَماخی و بَردَعه مرکز مبادلات اکثر بازرگانان داخلی و خارجی بود و این ناحیه بهعنوان شاهراهی برای ارتباط مراکز تجاری جنوب دریای خزر به شمال به شمار میرفت. بااینهمه، برخی موانع سیاسی و طبیعی، روند بازرگانی منطقه قفقاز و اطراف دریای خزر را کند و گاه متوقف میساخت. همجواری ایران با قدرتهایی چون روس و عثمانی و تلاش این قدرتها برای دستیابی به دریای خزر و مناطق جنوبی و غربی آن که نقش مهمی در مناسبات تجاری عصر صفوی داشت، درگیریهای متعددی را میان ایران و آن کشورها به همراه میآورد که این امر رونق تجاری این منطقه و رفتوآمد کاروانهای بازرگانی را با محدودیتهایی مواجه میساخت. علاوهبراین، مشکلات جغرافیایی نیز در کند شدن روند تجارت این ناحیه دخیل بود. در پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای، نقش و جایگاه دریای خزر و منطقه قفقاز در تجارت عصر صفوی، مبادلات بازرگانی در اطراف این دریا و ناحیه قفقاز و موانع و مشکلات موجود در مسیر بازرگانی این دوره بررسی خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
همجواري ايران با قدرت هـايي چـون روس و عثمـاني و تـلاش ايـن قدرت ها براي دستيابي به درياي خزر و مناطق جنوبي و غربي آن که نقـش مهمـي در مناسـبات تجاري عصر صفوي داشت ، درگيريهاي متعددي را ميان ايران و آن کشورها به همـراه مـيآورد که اين امر رونق تجاري اين منطقه و رفت وآمد کاروان هاي بازرگاني را با محدوديت هايي مواجـه ميساخت .
با روي کار آمدن صفويان ، انگليسيها و روس ها از طريق درياي خزر و قفقاز وارد تجارت بـا 12 ايران شدند، چنانکه دادوستد از اين مسير و رودهاي منتهي به دريا، همچـون ولگـا و دن بـه اوج خود رسيد.
مراکز مذکور بر سر راه هاي تجاري که نواحي جنوبي دريـاي خـزر را بـه منـاطق غربـي و شمالي متصل ميساخت ، قرار داشتند و بازرگانان داخلي و خارجي از اين طريق کالاهـاي خـود را به اروپا و شرق ارسال ميکردند.
بافـت انـواع پارچه هاي ابريشمي نيز در عصر صفوي رونق داشت ؛ شروان يکي از مهم ترين نواحي بافندگي ايـن دوره و شماخي از جمله مراکز تجارت ايران با روسيه بود (شاردن ، ١٣٧٢: ٢/ ٩٠٤ و ٩٠٢).
ب - درگيريهاي سياسي و رقابت بر سر دستيابي بر منطقه قفقاز: اهميت تجاري دريـاي خزر و گسترش تجارت از طريق آن ، رقابت قدرت هايي چون عثماني و روس را براي سيطره بـر مناطق استراتژيک جنوب و غرب اين دريا به دنبال داشت .