چکیده:
دو مفهوم زمان و مکان مفاهیمی هستند که وابسته به یکدیگر بهنظر میرسند. گاهھی
یک مکان بهدلیل واقعهای تاریخی یا حضور فردی در آن یا اعتقادات خاصی که نسبت
به آن وجود دارد مکانی مقدس میشود. این نکته در مورد زمان نیز صدق می کند. واقعة
عاشورا (بهعنوان یک واقعة تاریخی و زمانمند) و صحرای كربلا (بهعنوان مکان وقوع آن
رخداد) ازجمله چنین زمانها و مکانهایی هستند. چنانکه این دو مفهوم گاه در رابطهای
بسیار تنگاتنگ قرار می گیرند که جداییناپذیر بهنظر میرسند. این مقاله تلاش دارد تا
مفهوم زمان و مکان قدسی را که در هنر عاشورایی بهصورت جنبهای متنی درآمده مورد
بررسی قرار دهد و ویژگیهای این دو مفهوم را در ارتباطشان با آیینهای عاشورایی
واقعه عاشورا بهعنوان یکی از مهمترین وقایع تاریخ اسلام زمینهها و درونمایههای
بینظیری در بهکارگیری خلاقیت، تخیل و جلوههای گرافیک تصویری در اصلیترین
اشکال نمایشی و هنر آیینی دارد.
زمان و مکان قدسی بر سازوکارهای فرهنگی در جوامع انسانی استوار است و بهگونهای
انکارناپذیر بر افکار و درنتیجه بر اعمال انسانها اثر میگذارد. بنیان این قداست از
اعتقاداتی که بنیانی اسطورهای و فراطبیعی دارند ناشی میشود. از اینروست که عناصر
موجود در چنین زمان و مکانهایی به خلق لحظات عاطفی خاص میانجامد که متشا
آیینهایی در بزرگداشت آن زمان و مکان میشوند.
ازجمله دستمایههای موجود در چنین آیینهایی جدال ميان خیر و شر و مفهوم عدالت
الهی است که در تمامی آیینهای عاشورایی دیده میشوند. این دستمایهها گاه از منابع
دیگر، مانند اسطورههاء تاریخ ادبیات و یا گاه حتی از مسائل و وقایع روز گرفته میشوندء
اماحتی در چنین مواردی، شیو برگزاری، مضامین نهایی، روایت و شخصیتها به
حوادث و مضامین موجود در واقعة عاشورا ربط مییابند.
درهمریزی زمان و مکان در آیینهای عاشورایی که در تعزیه و بسیاری اشکال اجرایی
دیگر دیده میشود نیز از جملة مهمترین عناصری است که ریشه در قداست زمان و مکان
عاشورا و کربلا دارد.