چکیده:
ظهور مدرنیته غربی و دول اروپایی به عنوان منادیان ترقی و پیشرفت در سده هجدهم و حضور افکار نوگرایانه غربی در کشورهای اسلامی به ویژه ایران، سبب واکنش جامعه ایرانی و رهبران آن گردید. مباحث نوین در حوزه سیاست و به تبع آن مفاهیمی نظیر آزادی، برابری و مشروطیت از مهمترین نمودهای پیشرفت و مدرنیته غربی بود که جدالهای نظری را به ویژه در نزد روشنفکران و علما در پی داشت. بحث آزادی که در غرب نوعی برونرفت از قیود مذهبی- سیاسی کلیسا و شاه بود، در ایران به معنای قانون، برابری، ضدبردگی، ضدخودکامگی شاه و غیره تعبیر شد و از آنجایی که این مفهوم (آزادی) در ایران از سوی طیف خاصی تبلیغ و ترویج میشد، واکنشهای متفاوتی را (له یا علیه) برانگیخت. روحانیون به عنوان رهبران سنتی جامعه ایرانی از نخستین کسانی بودند که تلاش کردند تا موضع خود را نسبت به این مفاهیم مشخص نمایند. در این راستا پرسش اصلی مقاله حاضر این است که روحانیت صدر مشروطه چه موضعی در قبال مفاهیم غربی نظیر آزادی اتخاذ کردند؟ فرضیه پژوهش اذعان دارد که واکنش روحانیت به این مفاهیم، طیفی از مخالفت تا طرفداری سرسخت را دربر میگیرد. در میانه طیف هم، کسانی بودند که نه به رد و نه تأیید کامل آن پرداختند، بلکه تلاش کردند با تفسیری دینی، آن را در درون متون دینی جستجو کرده و مصادیق دینی آن را مشخص نمایند.
خلاصه ماشینی:
پـژوهش حاضـر تلاش دارد تا به این مسأله بپردازد که در نگاه روحانیت صدر مشـروطه چـه مفهـومی از حریـت (آزادی) مورد نظر بوده است و اساسا برداشت روحانیت از این واژه چـه بـوده اسـت و در مقابـل طرح مسأله آزادی از سوی جریان های غرب گرا چه واکنشی نشان دادند؟ از آنجایی که در بیشتر بررسیهای پیرامون مفهوم آزادی و متعلقـات آن ، همچـون «مفهـوم شناسی آزادی در عصر مشروطیت » (حشمتی، ١٣٨٣)؛ «بـازخوانی مفهـوم آزادی در مطبوعـات مشروطه (١٣٢٤-١٣٢٧ ق )» (رفعتـیپنـاه مهرآبـادی و سـلیمانی دهکـردی، ١٣٩٥)؛ «مفهـوم آزادی نزد روشنفکران ایرانـی پـیش از انقـلاب مشـروطه » (رفعتـیپنـاه مهرآبـادی و سـلیمانی دهکردی، ١٣٩٣) و «مفهوم آزادی در عصر بیداری ایرانیان » (هاشمی، ١٣٨٧) عموما به دیدگاه رهبران شاخص و ممتاز روحانیت در عصر مشروطه و به ویژه مرحوم میرزای نائینی و شیخ فضـل الله نوری اشاره رفته و این دو به عنوان مخالف و موافق مشروطه در مدار توجه هستند، پـژوهش حاضر تلاش دارد تا تکیه اساسی بحث خود را بر روی دیدگاه های شیخ ابـراهیم زنجـانی و آیـت الله اسدالله خرقانی قرار دهد که مباحث مفصلی در باب مفهـوم آزادی و مفـاهیم مـرتبط بـا آن دارند؛ هرچند که به بررسی اجمالی دیدگاه های شیخ نوری و میرزای نائینی نیز از جهت کمـک به بررسی تطبیقی پرداخته خواهد شد.
ناگفته نماند که در میان پژوهشگران و صاحبنظران پیرامون مشروطیت ، فریدون آدمیـت در «فکر آزادی و مقدمه نهضـت مشـروطیت »(١٣٩٤)؛ سـیدجواد طباطبـایی در «مکتـب تبریـز و مبانی تجددخواهی»(١٣٨٦)؛ ماشالله آجودانی در «مشروطه ایرانی»(١٣٩٦) و حائری در «تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق » (١٣٨١) تـلاش کـرده انـد تـا بـه بازشناسـی مفهوم آزادی از سوی جریان های مختلف درگیر در مشروطه بپردازند.