چکیده:
بیان مسئله
اساس کیمیاگری برخلاف آنچه امروزه نزد عوام مطرح می شود، جنبه ای عرفانی داشته و بدون عرفان، از مرتبت خود خارج می شده و دیگر کیمیا محسوب نمی شده است. کیمیاگری با عرفان در مذاهب توحیدی مرتبط بوده و در اسلام نیز از ارزش والایی برخوردار بوده است. عرفان سرچشمه هنر مقدس اسلامی است و از طرفی پیوندی دیرینه با کیمیاگری دارد. در بین هنرهای قدسی، محراب زرین فام یکی از جامع ترین نمونه هاست. در فن زرین فام، خشت بی ارزش با انجام عملیاتی مبدل به کاشی با جلوه زرین فام می گردد که متناظر با عمل تمثیلی کیمیاگری یعنی استحاله فلز پست به طلا است. این تناظر، به همراه پیوند عرفان اسلامی و کیمیاگری، حاکی از اهمیت مبحث کیمیاگری در ساختار هنر مقدس، به ویژه محراب زرین فام است. اینکه کیمیاگری چه نقشی در شاکله محراب های زرین فام داشته است و نمادهای کیمیاگری چگونه در این آثار متجلی شده اند؟ سوال این پژوهش است.
هدف پژوهش
تبیین جایگاه کیمیا، به عنوان حکمتی مرتبط با عرفان اسلامی، در تزیینات محراب های زرین فام هدف این مقاله است.
روش تحقیق
در این پژوهش به علت ماهیت تاریخی، از منابع کتابخانه ای استفاده شده است و محراب های زرین فام به عنوان یکی از جامع ترین آثار مقدس در هنر اسلامی ایران، به شیوه توصیفی-تحلیلی با نمادهای کیمیاگری بررسی تطبیقی شده اند.
نتیجه گیری
با مطالعه بصری محراب های زرین فام می توان تاثیرات کیمیاگری را به عنوان عرفانی کهن، در هنر اسلامی ایران مشاهده کرد. مفاهیم کیمیاگری در نظام بصری محراب های زرین فام، با بیانی رمزگونه و به صورت نمادهای آشکار و مخفی ظهور یافته است. این نمادها همچون خود کیمیا از گستردگی موضوعی برخوردارند. علایم کیمیایی، اصول انعکاس و ثنویت، نقوش هندسی اعم از دایره، مربع، ستاره سلیمان و نقش مار از نمادهایی هستند که هم ارتباط محراب های زرین فام با عرفان کیمیایی را آشکار می کنند و هم حضور کیمیا در نظام بصری هنر مقدس اسلامی را نشان می دهند.
خلاصه ماشینی:
روش تحقیق: در این پژوهش به علت ماهیت تاریخی، از منابع کتابخانه+ای استفاده +شده است و محراب+های زرین+فام به+عنوان یکی از جامع+ترین آثار مقدس در هنر اسلامی ایران، به شیوۀ توصیفی-تحلیلی با نمادهای کیمیاگری بررسی تطبیقی شده+اند.
علائم کیمیایی، اصول انعکاس و ثنویت، نقوش هندسی اعم از دایره، مربع، ستارۀ سلیمان و نقش مار از نمادهایی هستند که هم ارتباط محراب+های زرین+فام با عرفان کیمیایی را آشکار می+کنند و هم حضور کیمیا در نظام بصری هنر مقدس اسلامی را نشان می+دهند.
کتاب «محراب+های سفالین» نیز که حاصل پژوهش کیانوش معتقدی (1397) است از نظر وجود تصاویر با کیفیت محراب+هایی که از موزه+های مختلف جهان جمع+آوری شده+اند، حائز اهمیت است، به+ویژه که بخش اعظم این کتاب به معرفی محراب+های زرین+فام اختصاص دارد.
با بررسی تحقیقات پیشین پیوند کیمیا و عرفان آشکار است و از طرفی به اهمیت محراب+های زرین+فام به+عنوان یکی از جلوه+های ناب هنر اسلامی تأکید شده است.
در مقالۀ پیش رو، مطالعۀ محراب+های زرین+فام به+عنوان یکی از مهم+ترین واحدهای معنایی در هنر قدسی صورت می+گیرد و با بررسی نمادها و نشانه+های کیمیاگری در این نمونه+ها، نقش کیمیا در شاکلۀ محراب+های زرین+فام و در نتیجه هنر مقدس اسلامی تشریح می+شود.
البته که شباهت اسلیمی و حرکت مار امری بدیهی است و نوعی از اسلیمی نیز در هنر اسلامی با نام دهان+اژدری شناخته می+شود که این قرابت را تأیید می+کند، اما نوع ترکیب اسلیمی+ها در طاق نمای محراب+های زرین+فام، تداعی+گر دو مار پیچیده به دور محور عمودی تقارن به+مثابۀ نقش کادوکئوس هستند.
با وجود اینکه تنوع تزیینات محراب+های زرین+فام نسبت به دیگر آثار هنر اسلامی محدود بوده، اما نفوذ دانش و عرفان کیمیایی در ساختار این آثار قدسی آشکار است.