چکیده:
تاریخ موصل ابوزکریای اَزدی (د 334ﻫ)؛ تاریخ رقّه قُشیری حَرّانی (د 334ﻫ)؛ تاریخ مَیّافارقین ابنازرق فارقی (د.ح.577ﻫ)؛ و تاریخ اِربل ابنمُستوفی اِربلی (د 637ﻫ) چهار تاریخ محلی بازمانده از ناحیه جزیره در دوره میانه اسلامی است. در این مقاله به این پرسشها پرداخته می شود که این کتاب ها جدا از «محلی» بودن، ذیل کدام یک از گونه های دیگر تاریخنگاری اسلامی جای میگیرند؟ و محتوا و گزارش های آنها در چه حوزه هایی حائز اهمیت است؟ از بررسی ساختاری و محتوایی این چهار کتاب روشن شد: 1. تاریخ موصل «گاهنگاری محلی-عمومی» استکه افزون بر تاریخ موصل و جزیره، بهوفور از تاریخ دوره متأخر اموی و عصر اول عباسی نیز یاد کرده است؛ 2. تاریخ رَقّه «تراجم نگاری طبقاتی» است که به ذکر احوال«علماء» رقه و جزیره پرداخته، اما درباره جغرافیا و تاریخ این شهر روایتهای بسیار کمی دارد 3. تاریخ مَیّافارقین «گاهنگاری محلی-عمومی-دودمانی» است که تاریخ محلی مَیّافارقین و جزیره را ذیل تاریخ خلافت و تاریخ دودمان های حمدانی، مروانی و اَرتُقی روایت کرده است؛ 4. تاریخ اِربل «تراجمنگاری غیرالفبایی» است که در آن به احوال و آثار شماری از دانشوران و ادیبان سده های ششم و هفتم هجری پرداخته شده است.
Ta’rikh Almawsil by Abu Zakariya Azdi (d. 334).); Ta’rikh Raqqa by Qushairi Harrani (d. 334).); Ta’ rikh Mayyafariqin by Ibn Azarq Farqi (d. 577); And Ta’ rikh Irbil by Ibn Mustawfi Irbili (d. 637)) are four surviving local histories of the Jazira in the Middle Islamic period. Apart from being “local”, what other types of Islamic historiography they are? A structural and content review of those books revealed: 1. Ta’rikh Almawsil is a “local-general chronography” which, in addition to the history of Mosul and the Jazira, has long report about the history of late Umayyad and the first Abbasid era; 2. Ta’rikh Raqqa is a (tabaqat)-“prosopography” which mentions the condition of the “Ulama” of Raqqa and Jazira, but has very few narrations about the geography and history of this city; 3. Ta’ rikh Mayyafariqin has narrated the local history of Mayyafariqin and the Jazira under the history of the Caliphate and the history of the Hamdani, Marwani and Artuqi dynasties; 4. Ta’ rikh Irbil is a “non-alphabetic prosopography” in which the lives and works of a number of Ulama and writers of the sixth and seventh centuries AH are discussed
خلاصه ماشینی:
ح. ٥٧٧ه( و تاريخ اربل ابن مستوفي اربلي )د ٦٣٧ه( مشخصا به اين پرسش ها بپردازد که / اين کتابها افزون بر »محلي« بودن، از لحاظ ساختار و محتوا ذيل کدام يک از گونه هاي ديگر تاريخ نگاري اسلامي جاي ميگيرند؟ و محتويات و گزارشهاي آنها در چه حوزه - هايي حائز اهميت است ؟ تاريخ موصل از تاريخ موصل نسخه اي ناقص در کتابخانه چستر بيتي ٩ شناخته شده و در دسترس است / / که مبناي تصحيح علي حبيبه قرار گرفته است )قاهره، ١٣٨٧ق / ١٩٦٧م (.
شيوه تدوين تاريخ موصل سالشمارانه است و ازدي رويدادهاي هر سال را ذيل همان سال ميآورد؛ حتي اگر رويدادي در چند سال تدوام داشته و در يک سال پايان نپذيرفته باشد، گزارش آن رويداد را جدا جدا ذکر ميکند؛ مثلا شورشهاي ديرپاي ابوحمزه خارجي ١٦ و بابک خرمدين ١٧ را در سالهاي متمادي آوردهاست .
٣١ تاريخ موصل شامل متن کامل و مفصل شماري از خطابه ها و نامه هاي خلفاي عباسي است که در ساير منابع يا نيامده يا بسيار خلاصه ذکر شده؛ از جمله متن اماننامه منصور عباسي براي عمويش عبدالله بن علي ٣٢ و متن مفصل سخنراني منصور در 33 رقه درباره فضيلت قبايل يماني بر قبايل مضري.
گزارشهاي مفصل ازدي از برخي رويدادهاي مهم موصل که در منابع ديگر کمتر بدانها پرداخته شده، به اين بخش هاي کتاب ارزشي دوچندان داده است ؛ به عنوان نمونه ميتوان به روايت مفصل وي از قتل عام مردم موصل توسط عامل خليفه عباسي در ١٣٣ه٤١ يا گزارش نزاع يمني- نزاعي معروف به »ميدان« در موصل در ١٩٨ه٤١ و ذکر اخبار تحرکات خوارج موصل در اواخر عهد بني اميه ٤٢ اشاره کرد.