چکیده:
نگارنده جملۀ «انا اصغر من ربّی بسنتین» را، ابتدا از جهت گویندۀ آن، و آنگاه از جهت تاویل معنای آن بررسی میکند. از نظر گوینده منابع موجود، گاهی آن را به غیرمعصومان که غالبا سران صوفیهاند، و گاه به معصومان، یعنی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و امیرالمومنین علیه السّلام نسبت دادهاند. البته تمام این نسبتها مرسل است و سند ندارد. در مقام توضیح و توجیه این جمله، به فرض قبول آن به عنوان حدیث، در برخی از منابع شیعی نظریاتی ارائه شده که در این مقاله به ترتیب زمانی منابع، بررسی و نقد میشود.
خلاصه ماشینی:
الف) بررسی منابع و اسانید انتساب عبارت مذکور به غیر معصومان: در این بخش به واکاوی وجود این عبارت در کتبی میپردازیم که ناقلانش، آن را به معصومان علیهمالسلام نسبت نداده، بلکه در همان عصر که قیصری (برای اولین بار در تاریخ طبق اسناد موجود) این سخن را به امیرالمومنین صلوات الله علیه نسبت داده، گویندة این قول را شخص دیگری میدانند.
پیش از آنکه امثال قیصری و سیّد حیدر آملی برای مرتبة نخست در قرن هشتم، این جمله را به ساحت مقدّس رسول اکرم یا امیرالمومنین صلوات الله علیه نسبت دهند، سرشناسان تصوف این عبارت را به ابوالحسن خرقانی یا بایزید بسطامی یا ابن عربی نسبت دادهاند.
در مورد احتمال اول، آن دو مرتبهای را که - طبق ادّعای او- امیرالمومنین سلام الله علیه از خویش نفی میفرمایند، مرتبة الوهیّت و نبوّت میداند و در بیانی جالب توجّه ذکر میکند که به فرض محال تحقّق این دو مرتبه برای حضرتش، ایشان به مقام خدایی میرسند.
محمّدعلی کرمانشاهی (م 1216ق) در مقامع الفضل در پاسخ به این پرسش که «از حضرت امیرالمومنین علیه السلام مشهور است که فرموده: "أنا اصغر من ربّی بسنتین" چه معنی دارد؟» مینویسد: «بعضی گفتهاند که: مراد از "سنتین" بر سبیل مَجاز، دو مرتبه است، یعنی مرتبة وجود ذاتی و قدم ذاتی، یا مرتبة الآهیّت و مرتبة علّیّت.
در نهایت نظر خویش را در قالب احتمال بیان میدارد که منظور، دو مرتبة الوهیّت و نبوّت است یا منظور از ربّ وجود حضرت رسول صلوات الله علیه و آله بوده که حضرت دو سال پیش از این که به سنّ ایشان برسند، این جمله را بیان فرمودهاند.