چکیده:
عجایب اللّغه فرهنگ لغتی فارسی به فارسی تحریر یافته در حدود نیمۀ اول قرن دهم است، همراه با شواهد متعدّد از اشعار شاعران پارسی زبان، که یگانه دستنویس آن در کتابخانۀ مجلس به شماره 2192 نگهداری می شود. این اثر را فردی بهنام «ادیبی»، در دورۀ سلاطین عثمانی به رشتۀ تحریر درآورده و محمود مدبری آن را در سال 1389 براساس نسخۀ مذکور، تصحیح کرده است. مطابق بررسی های صورت پذیرفته در ثبت لغات و ضبط شواهد شعری، بوضوح مشخص است که ادیبی برای تألیف اثرش، از منابع لغت پیش از خود، بویژه، لغت فرس و صحاح الفرس، بهره برده و به همین جهت، فرهنگ حاضر را می توان منبعی مستند برای بازیابی و تصحیح اشعار پراکندۀ شاعران پیشگام و بی دیوان دانست. یکی از این شاعران رودکی سمرقندی است که مؤلف در نود و دو موضع، ابیاتی بهنام وی ثبت کرده است. از آنجا که این اثر تا کنون، در هیچ یک از دیوان های چاپی (به تصحیح نفیسی و دیگر مصححان پس از وی)، مورد استناد و استفاده نبوده، ضروری است تا دربارۀ برخی از ابیات که در این اثر، به نام رودکی ثبت شده و در دیوان های چاپی نیامده، بحث شود. همچنین، از آنجا که مصحح فرهنگ (محمود مدبری)، بنابه دلایلی، تنها به یادآوری انتساب و پاره ای توضیحات مختصر در ضبط واژه و ابیات بسنده کرده، ضرورت دارد موارد مذکور بررسی شود. در پژوهش حاضر، ده بیت از این موارد بررسی می شود. حاصل این مطالعه بدین صورت است که ادیبی چهار بیت را به نام رودکی آورده، حال آنکه این ابیات در اصل، متعلق به شاعرانی دیگر است. ما دربارۀ انتساب درست و اصلاح پاره ای ایرادات در ضبط لغات و ابیات در این پژوهش به طور مفصل بحث کرده ایم. نکتۀ دیگر که در این فرهنگ دیده می شود، انتساب برخی ابیات رودکی به شاعران دیگر است، ابیاتی که در انتساب آنها به رودکی تاکنون تردیدی وجود نداشته، دربارۀ این ابیات که تعدادشان شش مورد است نیز بحث کرده ایم.
Ajayeb al-Loqaa is a Persian-to-Persian dictionary authored in the first half of the eleventh century along with numerous poems by Persian poets. The only hand-written copy of that dictionary is kept in the library of the parliament at no. 2192. It was written by a person named Adibi during the Ottoman period and edited by Modabberi in 2010. According to the studies on registering vocabulary and recording poetic works, it is obvious that Adibi used his earlier vocabulary sources, especially Loqat-e-Fors and Sehah al-Fors for his work. Therefore, the present dictionary can be considered as a documentary source for the retrieval and edition of the scattered poems of pioneering poets and those who have no anthology. One of these poets is Rudaki Samarqandi under whose name the author has recorded 92 instances of verses. Since this work has not been cited and used in any of the printed anthologies (edited by Nafisi and other subsequent editors), it was necessary to discuss some of the verses recorded in this work in the name of Rudaki but not mentioned in published anthologies. Since the editor of the dictionary (Mahmoud Modabberi), for some reason, has only mentioned the attribution of the poems and given some brief explanations of the words and verses, a comprehensive study was needed to shed light on the book contents for future scholars and editors of Rudaki’s anthology.
خلاصه ماشینی:
شایان ذکر است که پژوهش حاضر را میتوان تکمله ای مفصل بر کار مدبری -مصحح فرهنگ عجایب اللغه - دانست و نه نقدی بر آن تصــحیح ؛ زیرا همچنان که خود مصــحح نیز تصــریح داشــته ، در باب ابیات بررسـی شـده در پژوهش حاضـر، ایشـان تنها در زمینۀ انتسـاب و ضبط واژه ، به انتسـاب و ضـبط های متفاوت دیگر منابع اشـاره کرده و جز مواردی معدود –آن هم در زمینۀ لغت - درصدد اثبات چیزی برنیامده است و از آنجا که مصحح محترم در تصحیح اثر -بـه ویژه ابیـات این پژوهش - نظرهـای خود را بیـان نکرده ، تنهـا ایرادی کـه به آن میتوان وارد کرد، بلاتکلیف ماندن ابیات یا مصراع های برساخته و انتسابات اشتباه است که اگر این موارد با نقد و بررســـی اثر روشـــن نشـــوند، ورود آنها به دیوان های چاپی صدمات جبران ناپذیری به شعر رودکی وارد خواهد کرد.
ضبط مصراع نخست در منابع دیگر بدین صورت است : لغت فرس تصحیح اقبال و صحاح الفرس : «یکی جامه وین بادروزه که قوت » (اسدی طوسی، ٤١٩:١٣١٩؛ نخجوانی، ٢٦٣:١٣٤١)؛ لغـت فرس نســـخـۀ خطی کتابخانۀ ملی تبریز «یکی جام و این باذروزه و قوت » (اسـدی طوسـی، ٧٦٦ق :٣٤٧)؛ فرهنگ رشیدی و مجمع الفرس ٤ «یکی جامه وین بادروزه ز قوت » (تتوی،١٩٦:١٣٣٧؛ سروری کاشانی،٢٠٣:١٣٣٨).