چکیده:
سام پدر زال و نیای رستم یکی از معروفترین پهلوانان متون حماسی ایران است. بهعلّت استقلال شخصیت سام از سیمای اساطیری گرشاسپ و نیز اینکه سام بهتدریج نیای رستم تلقی شده است، از گذشتههای دور، سام یکی از محبوبترین پهلوانان ادب پهلوانی ایران به شمار میرفت آنچنانکه داستانهای متعدّدی دربارۀ پهلوانیهای او به دست ما رسیده است. سامنامه (بزرگ) یکی از معروفترین منظومههای پهلوانی در گزارشکردههای سام نریمان و دلاوریهای او در راه رسیدن به محبوب خود پریدخت است. گذشته از این منظومه، روایت منظوم دیگری نیز از پهلوانیهای سام در سرزمینهای مغرب و مازندران به دست ما رسیده که کمتر شناخته شده است. این منظومه، از گویندهای ناشناس، ظاهرا برخلاف سامنامه (بزرگ) متأثّر از روایات شفاهی نیست بلکه، با توجّه به قرائن متن، روایات آن، ریشه در داستانهای قدیم دارد.در این مقاله، نخست به معرّفی این منظومه که از آن با نام سامنامۀ کوچک یاد میکنیم میپردازیم؛ سپس حدود احتمالیِ زمان سرایش آن را تعیین و به برخی نکتههای محتوایی آن اشاره میکنیم.
Sam, Zal’s father and Rustam’ s grandfather, is of the most renowned champions in Iran’s heroic texts. Due to Sam’s personality distinguished from Garshasb’s mythical image, and because he has gradually come to be regarded as Rustam’s grandfather, he has long been counted as one of the most popular champions in Iranian epic literature so much so that numerous stories about his heroic attainments have reached us. Sam-nameh (the large) is one of the most famous versified heroic accounts of Sam’s achievements and his courageous spectacular deeds in meeting his beloved Paridokht. Apart from this poem, there are other versified stories of sam’s valiant feats in the West (Maghrib) lands and Mazandaran, which are less known. Contrary to the well-known (large) Sam-nameh, the small Sam-nameh, of an anonymous writer, appears to be uninfluenced by verbal accounts, but considering the textual indications, its accounts are deep- rooted in ancient stories.In this article, first we introduce this poem, which we call the “Small Sam-nameh; then we determine the probable approximate time of its composition, and briefly make references to its contents.
خلاصه ماشینی:
1 در این دستنویس، سامنامۀ کوچک پس از رزمنامۀ بلند سپند آمده و با ابیات زیر آغاز میشود: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (سامنامۀ کوچک، دانشگاه: 154ر) چکیدۀ سامنامۀ کوچک چنین است: روزی شماری از سواران مغرب برای دادخواهی به نزد منوچهر آمدند و از باجخواهی شدّاد و دامادش عنق 2 شکایت کردند و گفتند اگر شاه ایران تدبیری برای آنها نیندیشد، در آینده شدّادیان به ایران حملهور میشوند و کسی را زنده باقی نمیگذارند.
3. سراینده و دورۀ سرایش سامنامۀ کوچک در متن سامنامۀ کوچک اشارهای به سرایندۀ آن نشده و نکتهای نیز که راهبر به آن باشد در متن دیده نمیشود، امّا دربارۀ دورۀ سرایش آن، با توجّه به دلایل زیر، این منظومه به احتمال ضعیف در نیمۀ دوم قرن نهم و به احتمال قوی بعد از قرن دهم و مقارن با حکومت صفویان سروده شده است: الف) در سامنامۀ دوم، ساقینامۀ زیر آمده است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (سامنامۀ کوچک، دانشگاه: گ164پ) بنا بر شماری پژوهشها، اگرچه ساقینامهسرایی از ویس و رامین فخرالدّین اسعد گرگانی شروع شد و نظامی گنجوی آن را گسترش داد، امّا در عصر صفویّه بود که این نوع ادبی به اوج خود رسید، چنانکه میتوان آن را یکی از ویژگیهای شعر دورۀ صفویّه به شمار آورد (نک.
در گزارش فریدون حوادثی ذکر شده که تفصیل آن در سامنامۀ بزرگ نیامده، امّا گزارش مفصّل آن در سامنامۀ کوچک هست: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (سامنامه، 1392: 23) چنانکه ملاحظه میشود این ابیات به فتح دژ خاتوره/ فانوره با همراهی طوطی دختر شدّاد اشاره دارد، حال آنکه در سامنامۀ کوچک، نام این دختر نرستی است و از همراهی او با سام در تصرّف دژ خاتوره نیز نشانی نیست.