چکیده:
با جدایی افغانستان از ایران در دوران قاجار، که در اثر فشار انگلیس بر حکومت قاجار و مطابق عهدنامه پاریس صورت گرفت، مساله آب و رود هیرمند در بخش جنوب شرقی کشور بهوجود آمد. این مساله در دوران پهلوی اول تداوم یافت که در نهایت به قرارداد ۱۳۱۷ میان ایران و افغانستان انجامید؛ اما قرارداد عملا اجرا نشد و مشکل به سالها و ادوار بعد منتقل شد. در این مقاله با استفاده از اسناد و منابع کتابخانهای به بررسی مساله آب و رود هیرمند و فعالیتهای دیپلماتیک صورت گرفته در این باره در عصر پهلوی دوم پرداختهایم. در حکومت پهلوی دوم نیز با مداخله شرکتهای غربی، به ویژه آمریکایی، و نیز بیثباتی سیاسی داخل افغانستان مشکل آب همچنان پابرجا بود. با مذاکراتی که در سراسر این دوره صورت گرفت، سرانجام قرارداد ۱۳۵۱ میان دو طرف به امضا رسید. این قرارداد ضعفهایی داشت که یکی از آنها عدم تعیین سهم ایران از سیلابهای هیرمند بود.
خلاصه ماشینی:
هيأت ايراني نيز آمادگي خود را براي حل و فصل اين اختلاف نود ساله اعلام کرد و خواستار حقابه خود بر اساس سطح زير کشت شد و پيشنهادهايي را ارائه کرد؛ از جمله اينکه با ادامه مذاکرات واشنگتن مخالفتي ندارند به شرطي که گروهي متشکل از کارشناسان ايراني و افغاني و بانک بين المللي اطلاعات لازم را جمع آوري کنند و قرارداد دائمي براساس ٣٥ متر مکعب در ثانيه منعقد شود (حسيبي ، ١٣٧١: ٦١).
مسأله کمبود آب در منطقه آبياري رودخانه هيرمند که شامل سيستان و ميانکنگي نيز بود بستگي کامل به نحوه بهره برداري از مخزن کجکي داشت و چنانچه مقامات مسئول مي خواستند که در سال هاي خشک بحراني مخزن را در زماني کوتاه پر کنند نواحي پايين دست به طور مداوم و جدي در زمستان و بهار با خطر کمبود آب مواجه بودند و تا ضابطه مناسبي براي بهره برداري از مخزن کجکي با توافق ايران و افغانستان وجود نداشت اين مشکل به قوت خود باقي بود.
با ذوب شدن برف در ناحيه مرکزي کشور افغانستان سطح آب هيرمند بالا رفت ، در نتيجه شکايت اهالي ولايت نيمروز افغانستان و سيستان ايران که هر دو در قسمت سفلاي رود هيرمند قرار داشتند و از اين رود آبياري مي شدند رفع شد (مرکز اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه ، ١٣٥٠: ١٣).
اين شرکت در ايران و افغانستان هم چندين سد ساخت که يکي از آنها سد کجکي بر روي رودخانه هيرمند بود.
با ساخت اين سد که بخشي از پروژه آمريکا در افغانستان بود مشکل کم آبي شرق کشور افزايش يافت و مسأله رود هيرمند از قبل نيز جدي تر شد.