چکیده:
این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی درصدد پاسخ به این سوال است که زنان شیعه قرن چهارم هجری یعنی دوران طلایی اسلام چه نقشی درگسترش علوم فرهنگ تمدن اسلامی داشتهاند. از آن جا که فرهنگ سازی محدود به قشر خاصی نیست زنان به عنوان نیمی از اجتماع در ایجاد آن نقش آفرین هستند. بانوان با توجه به جایگاه تربیتی خویش و آموزههای تشیع در تمامی ابعاد گوناگون علمی، اجتماعی، فرهنگی وسیاسی تاریخ شیعه، به عنوان ادامه دهنده و تجلی اسلام راستین بعد از پیامبر (ص)، همواره در تثبیت و تعمیق علوم اسلامی و اشاعه فرهنگ شیعی نقش موثر داشته، و در برخی مراحل سرنوشت ساز شدند. صده چهارم هجری -که هم زمان باحکومتهای شیعی، ازجمله: آل بویه، فاطمیان و حمدانیان، و هم دوره باخلافت اهل سنت درحکومت عباسیان بود- فعالیتهای گسترده مثبت مستقیم یا غیر مستقیم بانوان شیعه درگسترش علوم اسلامی را شاهد هستیم. مهمترین نقش زنان این قرن در عرصههای علمی، سیاسی، اجتماعی فرهنگی، و به شیوهها و قالبهای متعدد بوده است.
خلاصه ماشینی:
بانوان با توجه به جایگاه تربیتی خویش و آموزههای تشیع در تمامی ابعاد گوناگون علمی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تاریخ شیعه، به عنوان ادامه دهنده و تجلّی اسلام راستین بعد از پیامبر (ص)، همواره در تثبیت و تعمیق علوم اسلامی و اشاعهی فرهنگ شیعی نقش مؤثر داشته و در برخی مراحل سرنوشتساز شدند.
این مسئله با تمسک به سیرهی عملی اهل بیت (ع) همچون حضرت زهرا (س) و حضرت زینب (س)، در والاترین مراتب تفکر توحیدی ارتقا یافته و در بحرانیترین لحظات تاریخ بشریت جلوه نموده است، به گونهای که نه تنها برای زمان ایشان، بلکه در قرنهای مختلف نیز شاهد احیا و گسترش فرهنگ تمدّنی تشیع توسط بانوان بسیاری هستیم.
اما این تحقیق به منظور تبیین بهتر نقش بانوان صده چهارم هجری، در گسترش علوم و معارف اسلامی و نشر تمدّن شیعی، ابتدا فضایی از سه حکومت مستقر در این قرن را تشریح نموده است، تا از رهگذر این تبیین، جایگاه و فعالیتهای مؤثر بانوان بهتر و بیشتر آشکار گردد.
بانوان اهل سنت این دوره نیز مانند: صبیحه همسر مستنصر بن عبدالرحمن، ارجوان مادر المقتدی باللّه و قطر الندی ـ اسما دختر ابو الجیش (لسان الملک،1384، ج2، 32) گرچه خدمات بسیاری را دوشادوش مردان در این عصر داشتهاند، اما با توجه به آنکه رویکرد این تحقیق معرفی و پرداختن به فعالیتهای بانوان شیعه صده چهارم در گسترش و رونق علوم و فرهنگ و تمدّن اسلامی است، صرفا به معرفی نقش زنان این دوره در حکومتهای شیعه اکتفا شده است.
این بانوی با فضیلت به دلیل جایگاه، ارتباط و نفوذ گستردهای که در دستگاه حکومت فاطمی داشت، خدمات بسیار قابل توجهی در نشر و گسترش علوم و معارف و فرهنگ و تمدّن اسلامی شیعی ارائه کرد.