چکیده:
تغایر مفهومی کفر و شرک بحثهای دامنهداری را در سدههای نخستین اسلام پدید آورد. یکی از فروعات آن، بحث تقدم کفر بر شرک است. چهار حدیث در مکتب اهلبیت: به صراحت این موضوع را بیان کردهاند. پرسش اصلی در نوع تقدم کفر بر شرک و گونه کفر و شرک در این احادیث است. این پژوهش به روش نقلی - تحلیلی، با توجه به قواعد فقهالحدیث به پاسخ آن پرداخته است. پژوهشهای حدیثی، چهار دیدگاه را به دست میدهد: 1. تقدم زمانی کفر بر شرک؛ 2. تقدم کفر معصیت بر شرک؛ 3. تقدم کفر عنادی بر شرک جهلی؛ 4. تقدم سببی کفر بر شرک. این پژوهش با تشکیل خانواده حدیث و استخراج فضای صدور حدیث و شواهد درونمتنی و برونمتنی به این نتیجه دست یافته است که نظریه تقدم کفر بر شرک از نوآوریهای مکتب اهلبیت: در رویارویی با اندیشههای فرقههای منحرف شیعی، مانند «بتریه» و «سلیمانیه» است. اهل بیت تقدم زمانی کفر را شاهدی بر تقدم رتبی آن گرفته و کفر محاربین را کفر جحودی دانستند که رتبه آن از شرک عبادی بالاتر است.
خلاصه ماشینی:
پرسش اصلی این است که منظور از تقدم کفر بر شرک در این روایات چیست؟ نوع تقدم زمانی یا رتبی است؟ کدام گونه کفر بر کدام گونه شرک تقدم دارد؟ فضای صدور این احادیث چیست؟ آیا این فضا در فهم احادیث یاد شده نقش دارد؟ دیدگاههای شارحان حدیث در این باره چیست؟ پژوهشهای فراوانی درباره رابطه کفر و شرک انجام گرفته است، امّا برای تحلیل احادیث تقدم کفر بر شرک پژوهش مستقلی نیافتیم.
4 چهار حدیث با عنوان تقدم کفر بر شرک وجود دارد که متن آنها چنین است: 2-1.
حدیث مسعده بن صدقه در کتاب الکافی آمده است: عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ۷ - وَ سُئِلَ عَنِ الْکُفْرِ وَ الشِّرْکِ: أَیُّهُمَا أَقْدَمُ؟ - فَقَالَ: «الْکُفْرُ أَقْدَمُ، وَ ذلِکَ أَنَّ إِبْلِیسَ أَوَّلُ مَنْ کَفَرَ، وَ کَانَ کُفْرُهُ غَیْرَ شِرْکٍ؛ لِأَنَّهُ لَمْ یَدْعُ إِلى عِبَادَةِ غَیْرِ اللَّهِ، وَ إِنَّمَا دَعَا إِلى ذلِکَ بَعْدُ، فَأَشْرَکَ»؛ 3 مسعده بن صدقه میگوید که از امام صادق از شرک و کفر پرسیده شد که کدام یک مقدم است؟ امام فرمود: کفر قدیمىتر است؛ چون ابلیس نخستین کسى است که کفر ورزید و کفر او توأم با از رؤسای گروه بتریه است (اختیار معرفة الرجال، ص232، ش422) که اندیشههای آنان در ادامه خواهد آمد.
3 این دیدگاه با سبب صدور حدیث که در ادامه مقاله به آن میپردازیم، ناسازگار است؛ زیرا شاهدی بر مسئله بودن تقدم زمانی کفر بر شرک در تاریخ علم کلام یا در زمان صدور حدیث وجود ندارد.