چکیده:
ایران از لحاظ جغرافیایی در جایی از زمین قرار گرفته است که تمدن های اولیۀ زیادی در آن رخ داده بود. منطقۀ ماوراءالنهر در واقع جزئی از سرزمین ایران به حساب میآید که تحولات گسترده ای در آن رخ داده بود و باعث به وجود آمدن دولت های بسیار زیادی در آن منطقه شده بود. سامانیان دولت فارسی زبان ماوراءالنهر در قرن سوم و چهارم ه . ق در این منطقه زندگی میکردند و حاکمیت این سرزمین در همین دوران را نیز بر عهده داشتند. این ناحیه تا قبل از تشکیل حکومت سامانیان به چند ناحیۀ فرهنگی، زبانی و جغرافیایی تشکیل میشد، لیکن با آمدن دولت سامانیان زبان فارسی زبان معیار این حکومت و سرزمین قرار گرفت . برخی از شهرهای ماوراءالنهر به عنوان شهرهای مهم در دولت سامانی شناخته میشدند و تاثیرات بسزایی در توسعۀ فرهنگی این دولت داشتند. بخارا به عنوان یکی از شهرهای مهم همیشه مورد توجه قرار میگرفت ، لذا این شهر در این دوره به عنوان یکی از شهرهای مهم مذهب حنفی به شمار میرفت . این شهر به چنان جایگاهی رسید که به عنوان پایتخت دولت سامانیان شناخته میشد. شهرهای دیگری نظیر سمرقند نیز از شهرت و بزرگی خاصی برخوردار بود.
خلاصه ماشینی:
اين سرزمين از نظر جغرافيايي وسعت زيادي را در بر ميگرفت به اين ترتيب از ديدگاه ابن حوقل ماوراءالنهر از سمت مشرق تا حدود سرزمين هاي هند نزديک ميشد و از حوزة مغرب تا حدود خوارزم امتداد داشت و سرزمين هايي مثل غزان ، خرلخ ، سغد، سمرقند و قسمتي از نجرا را هم شامل ميشد و از ناحيۀ شمال به سرزمين ترکان خرلخي که از دورترين نقطۀ سرزمين فرغانه تا طراز ميرسيدند، ادامه داشت (ابن حوقل ، ١٩١:١٣٦٦)، در تعريفي ديگر از وسعت اين سرزمين بايد چنين بيان کنيم که در پهنۀ جغرافياي ماوراءالنهر به نبت خراسان و غور ميرسيد (خداداديان ، ١٩١:١٣٨٠).
تقسيم بندي جغرافيايي: ماوراءالنهر تا قبل از حاکميت سامانيان ، سرزميني با دولت هاي کوچک به شمار ميرفت و از نظر تقسيمات ميتوان آن را به سه ناحيۀ زباني، فرهنگي و جغرافيايي تقسيم کرد که عبارت اند از: الف ) ناحيه ي خوارزم ، در بخش پايين رود جيحون و اطراف درياچۀ آرال که زبان نوشتاري و گويش زبان آن خوارزمي بود که تاريخ محلي و بومي داشت و مبداء آن را سده ي اول ميلادي به حساب ميآورند (ايزدي و حسيني، ١١٦:١٣٩٤).
حتي در دوره هاي قبل از اسلام اين سرزمين براي ايرانيان حائز اهميت بود به شکلي که هکاته نويسنده معروف يوناني در رابطه با همين سرزمين ماوراءالنهر و خوارزم سخن مي گويد و آن سرزمين را شرف ايالت دولت پارتيان يا همان اشکانيان معرفي مي کند (همان : ١٩).