چکیده:
بخش وسیعی از روایات احکام، در پاسخ به پرسشهایی است که راویان یا حاضران از معصومین (پرسیدهاند. این واقعیت به جهت کارکردی که در استنباط حکم شرعی دارد همواره مورد توجه فقها و اصولیان بوده است؛ اما مسئلۀ ناهمگونی پاسخ معصوم با پرسش پرسشگر، هیچگاه مورد بحث قرار نگرفته است. پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی میکوشد تا به اتکای مراجعه به کتب روایی، فقهی و اصولی و گردآوری اسناد کتابخانهای، نخست، گونههای ناهمگونی پاسخ معصوم و پرسش پرسشگر را مورد نقد و بررسی قرار دهد و در ادامه به علل رخداد این ناهمگونی اشاره کند. ناهمگونی در توسعه و تضییق حکم، تکلیفی و وضعی بودن حکم و ظاهری و واقعی بودن آن، نمونههایی از ناهمگونی پرسش و پاسخ است. تعلیم قواعد عمومی، اعتماد به اجتهاد و استنباط پرسشگر، اشاره به علت حکم، اشاره به معیار و ملاک حکم، عدم قابلیت پرسش، دانش معصوم به هدف پرسشگر، عدم قابلیت پرسشگر و تقیه از جمله علل صدور پاسخ ناهمگون با پرسش میباشد.
ورد جزء کبیر من روایات الاحکام فی الجواب عن الاسيله التی طرحها الرواه او الحاضرون عن المعصومین(. هذه الحقیقه لما لها دور فی استنباط الاحکام الشرعیه کانت محل اهتمام الفقهاء و الاصولیین؛ مع ذلک مسيله عدم التجانس بین جواب المعصوم و سوال السايل لم یتم التطرق الیها قط. اتخذ هذا البحث المنهج الوصفی-التحلیلی و اعتمد علی مراجعه الکتب الروايیه و الفقهیه و الاصولیه و جمع الوثايق المکتبیه. و حاول هذا البحث اولا التحقیق فی مختلف انواع عدم التجانس بین جواب المعصوم و سوال السايل ثم اشار الی اسباب ظاهره عدم التجانس بین الاجابات و الاسيله. ان الاختلاف بین جواب المعصوم و سوال السايل توسعا و تضییقا، تکلیفیا و وضعیا، ظاهریا و واقعیا، امثله علی ظاهره عدم التجانس. و یمکن ذکر عده من علل اصدار الاجابات غیر المتناجسه بالاسيله مثل: تعلیم القواعد العامه، الاعتماد علی اجتهاد و استنباط السايل، الاشاره الی عله الحکم، الاشاره الی معیار الحکم و مناطه، عدم صلاحیه السوال او السايل، معرفه المعصوم بغرض السايل و التقیه.
خلاصه ماشینی:
پیشینه پیشه شناسی بحث نشان میدهد که هرچند در زمینۀ پرسش راوی و نقش آن در فهم روایت، کتب و مقالاتی مانند «اسباب اختلاف الحدیث» نوشتۀ محمد احسانیفر لنگرودی، «کارکردهای قرینۀ سؤال راوی در فهم احادیث فقهی» نوشتۀ وحید شریفی و محسن رفعت و «الاُسس الحدیثیِّة و الرجالیّة عند العلامة المجلسی» نوشتۀ عبدالهادی مسعودی و محمدرضا جدیدینژاد وجود دارد، اما بحث پیرامون رابطۀ پرسش و پاسخ و مشکلاتی که از عدم تناسب این دو ناشی میشود، همواره مورد غفلت بوده است.
5 6 به نظر میرسد با توجه به اینکه پرسشهای موجود در روایات نوعاً تعلیمی است و راوی به هدف آموختن احکام شرعی پرسش میکند و هدف معصوم نیز تنها تبلیغ احکام دین است، لذا هماهنگی بین پرسش و پاسخ ضرورتی ندارد.
11 12 البته در خصوص این روایت به نظر میرسد که بین جواز سجده بر زمین و طهارت آن ملازمه وجود دارد و لذا پاسخ حضرت به ملزوم (جواز سجده) مطابق پرسش راوی از لازم (طهارت) سیوطی، الإقتراح، ج1، ص167.
ج. ناهمگونی در حکم واقعی و ظاهری گاهی راوی از حکم واقعی پرسش کرده، ولی پاسخ معصوم به گونهای است که هم صلاحیت دارد بیانگر حکم واقعی مسئله باشد و هم بیانگر حکم ظاهری، و همین امر سبب اختلاف بین فقیهان شده است.
باور است که پرسش راوی در این روایت از جواز و عدم جواز رجوع است، ولی پاسخ امام ناظر به تکرار طلاق است.
1 2 صاحب وسائل نیز به عدول امام از پرسش راوی و تقیه بودن پاسخ حضرت اشاره کرده است.