چکیده:
دو عنوان «خوف و رجا» از معروفترین عناوین در معارف اسلامی هستند که در فارسی به «ترس و امید» ترجمه شده است. خوف و رجا در رفتار انسان تاثیر اساسی دارند و اغلب رفتارهای انسان بر پایه خوف و رجا شکل میگیرند. مسیله پژوهش، چیستی خوف و رجا و آثار تربیتی آن دو است. تبیین و تفهیم حقیقت خوف و رجا و بیان آثار تربیتی آن، به مربیان تربیت دینی کمک میکند در تربیت متربیان خود از سازوکار رفتاری خوف و رجا در انسان استفاده کنند. حقیقت خوف و رجا با روش توصیفی تحلیلی در آثار آیتالله مصباح یزدی مورد بررسی قرار گرفت. از دیدگاه آیتالله مصباح یزدی همه رفتارهای انسان براساس سه انگیزه اصلی: حب بقا و حب کمال و حب لذت شکل میگیرند. انسان پیوسته دنبال بقا و کمال و لذت است و با موانع این سه نیز همواره مبارزه میکند. انسان دوست دارد منافع را بهدست آورد و خود را از ضرر نگهدارد و برایناساس خوف و رجا در انسان شکل میگیرند. خوف آثاری مثل تقوای الهی، ترک جاهطلبی، ایمنی در مقابل وسوسههای شیطان و هوای نفس دارد و رجا نیز آثاری مثل تلاش و اشتیاق عمل صالح و توبه و بازگشت بهسوی خدا دارد.
خلاصه ماشینی:
آيتالله مصباح يزدي که در همۀ ابعاد ذکرشده براي خوف و رجا تسلط کاملي داشتند، بهتر ميتوانند به اين سؤال پاسخ دهند که حقيقت خوف و رجا چيست و آثار تربيتي خوف و رجا چه مواردي هستند؟ در بررسي پيشينههاي تحقيق به دست آمد که در زمينۀ خوف و رجا کارهاي زيادي انجام شده است؛ اما کارهايي که در مورد نقش و آثار تربيتي خوف و رجا باشد، به دو مورد زير اشاره ميشود: مقالههاي «بررسي آثار تربيتي خوف و رجا از ديدگاه اسلام با تأکيد بر قرآن کريم» (رستمي و همكاران، 1400)؛ «تأثير اميدواري بهخدا در سعادت دنيوي و اخروي فرد و عوامل دستيابي به آن» (احمري و غلامحسيننژاد، 1394).
در اين چند آيۀ سورۀ «مؤمنون» با تعابيري مثل خشيت و اشفاق و وجل بر بحث خوف الهي اشاره شده است؛ و بر اين نکته اشاره دارد که خوف و خشيت از خدا سبب ميشود انسان در کارهاي خير فعال باشد و در انجام آن شتاب کند (مصباح يزدي، ۱۳۹۳الف، ص 171).
رجا در قرآن کريم گاهي به خدا نسبت داده شده و گاهي به رحمت خدا و گاهي به روز قيامت؛ از اين جهت قيامت روزي است که رحمت الهي ابدي در آن روز نصيب انسان ميشود: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اَللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اَللّهَ وَ اَلْيَوْمَ اَلْآخِرَ وَ ذَكَرَ اَللّهَ كَثِيراً» (احزاب: ۲۱)؛ مسلماً براي شما در زندگي رسول خدا الگوي نيکويي وجود دارد و براي آنها که اميد به رحمت خدا و روز رستاخيز دارند و خدا را بسيار ياد ميکنند (مصباح يزدي، ۱۳۹۳الف، ص 172).