چکیده:
کم نیستند سنتهایی که به تدریج از قلمرو دانش و تجربه به عرصۀ ایدئولوژی یا مذهب گام مینهند. خاکمالی کردن نامهها یکی از سنتهای نسخهشناسانه و کتابتی است که به تدریج از یک کنش تجربی به باوری مذهبی تبدیل شده است. در این نوشته میکوشیم با بررسی متون کهن فارسی و عربی، علل پدیدآیی سنت خاکمالی کردن نامهها را تبیین کنیم و در ادامه نشان دهیم که چگونه این سنت نوشتاری که مربوط به حوزۀ کتابت بوده است، به تدریج در متون مذهبی، شکلی دینی و ایمانی گرفته و تبدیل به نوعی از استحباب شده است. از رهگذر این بررسی، میتوان دریافت که چگونه یک باور علمی پس از طی مراحل گوناگون و ورود به متون مذهبی، تبدیل به یک ساخت مذهبی میشود و به تبع آن انواع گوناگونی از خرافهها نیز شکل میگیرد.
There are many traditions that gradually move from the realm of knowledge and experience to the realm of ideology or religion. Daubing the letter with dirt is one of the traditions of codicology and writing that has gradually turned from an experimental act into a religious belief. In this article, by examining ancient Persian and Arabic texts, we try to show why the tradition of daubing the letter with dirt was created. In the following, we show how this writing tradition, which was related to the field of letter writing, has gradually taken a religious and faith form in religious texts and it has become a kind of recommended practice. Through this study, it is possible to understand how a scientific belief becomes a religious construction after going through various stages and entering religious texts, and as a result, various types of superstitions are formed. . . . . . .
خلاصه ماشینی:
در اين نوشته ميکوشيم با بررسي متون کهن فارسي و عربي، علل پديدآيي ســنت خاکمالي کردن نامه ها را تبيين کنيم و در ادامه نشــان دهيم که چگونه اين ســنت نوشـتاري که مربوط به حوزٔە کتابت بوده اسـت ، به تدريج در متون مذهبي، شـکلي ديني و ايماني گرفته و تبديل به نوعي از اســتحباب شــده اســت .
در اين کتاب حدود يک صفحه و نيم به مبحث «خاکپاشي» در متون فارسي مربوط به کتابت و ترسل اختصاص داده شده است (شيخ الحکمايي، شعيبي عمراني، ۱۳۹۹: ۸۹- ۹۱).
همچنين نقل شده است که علي بن عطيه نامه هايي از امام رضا ديده است که همگي خاکماليشده بودند: «أنه رأي کتبا لأبي الحسن عليه السلام متربه »(همان ؛ براي تخريج ها و منابع ديگر اين حديث در متون شيعي ر.
با اينکه در متون حديثي اهل سنت تأکيد بر تبرک جستن به خاکمالي آشکار است و در متون حديثي شيعه چنين نيست ، اما ميبينيم که به تدريج اين باور در ميان عموم مسلمانان تبديل به يک باور مذهبي ميشود و چنان که اشاره خواهيم کرد، فقهاي شيعه نيز در دوره هاي بعدي، «تتريب الکتاب » را عملي مستحب به شمار آورده اند، چنان که شيخ حر عاملي (۱۰۳۳- ۱۱۰۴ ق .
ابوعلي حسن بن احمد عثماني مترجم فارسي رساله قشيريه ، اين بخش از کتاب را چنين ترجمه کرده است : «خواست که خاک بر آن نامه کند از ديوار آن خانه »(قشيري،۱۳۹۱: ۲۲۹).
يکي ديگر از شعراي پارسيگويي که به سنت خاک بر نامه ريختن براي خشک کردن حروف خيس اشاره کرده ، منير لاهوري (د.