چکیده:
بررسی هجو یکی از انواع بررسیهای محتوایی ـ مفهومی در پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی است. دوره مشروطه از نظر انواع هجو دارای اهمیت بسیاری است. این دوره از جمله معدود دورههای ادبیات فارسی است که میتوان در آن انواع هجو و کارکردهای آن را به صورتی شامل و فراگیر بررسی کرد. میتوان گفت این مسئله بیارتباط با جنبههای انتقادی و اعتراضگونه شعر در این دوره نیست؛ دورهای که عصر نوزایی در ایران نیز نامیده شده است. تجدّد یا مدرنیته و مظاهر مختلف آن در تضاد با سنّتها چالشهای بسیاری را در جامعۀ آن عصر به وجود آورد. شاعران این دوره خود را با این چالشها رو در رو ساختند و به بحث درباره آن در اشعار خود پرداختند. لحن کوبنده، تلخ، تند، گزنده و پر شماتت آنها نسبت به بسیاری از امور سرچشمه گرفته از همین امر است و خود سرچشمه هجوسرایی آنان شده است. شاعران این دوره برای بیان آزردگیخاطر خود و هموطنان خویش از اوضاع کشور اشخاص یا پدیدههای مختلفی را مورد هجو و انتقاد و تمسخر قرار میدادند. با بررسی هجوها در دیوان شاعران این دوره مشخص گردید علاوه بر هجوهای سیاسی، اجتماعی و شخصی نوع ناشناختهای از هجو در شعر آنان وجود دارد. در این جستار نام این نوع هجو، هجو پدیدهها نامیده شده و درباره اینکه این پدیدهها از چه نوع و جنسی هستند طبقهبندیای ارائه گردیدهاست. در پایان این جستار از نظر آماری نیز انواع هجو در شعر این دوره بررسی شدهاست.
Studying Satire is one type of content-concept studies in Persian language and literature research .The Constitutional period is very important in terms of all types of Satire. This period is one of rare periods in Persian literature that we can study types of Satire and their functions in an inclusive and comprehensive way. It can be said that this issue is connected with critical and objective aspects of poetry of this period, the period which is called renaissance era in Iran. Modernity or its various manifestations in opposition to traditions created many challenges in the society of that era. The poets of this period faced these challenges and discussed them in their poems. Their poignant, bitter, and venomous tone in many things is rooted in this thing and has become a source of Satire. The poets of this period ridiculed, criticized, and censured various people or phenomena for expressing their own and their compatriots' umbrage from the situation in the country. By examining Satire in the Divans of the poets of this period, it was revealed that besides political, social and personal Satire there is an unknown type of Satire in their poetry. In this article, this type of Satire is called the Satire of phenomena and a classification about its type and nature is given. At the end of this article, the types of Satire in the poetry of this period are also studied statistically.
خلاصه ماشینی:
مقدمه: هجو و انواع مختلف آن در ادبیات ملل مختلف یافت میشود؛ در ادبیات کلاسیک فارسی نیز شاعران به دلایل مختلف هجوسرایی کردهاند؛ امّا «ادبیات انقلاب مشروطه و دوران بیست ساله پس از آن از نظر طنز، میزان هجو و تند زبانی سیاسی در تاریخ ایران بینظیر است.
در این مقاله تنها به هجوهای سیاسی در دیوان شاعرانی چون میرزاده عشقی، فرخی یزدی، ایرج میرزا، بهار و سیداشرفالدین گیلانی پرداخته شده و از دیگر انواع هجو تنها به صورت پراکنده سخن به میان آمده است.
اما جستار حاضر با این دو پرسش راه خود را از سایر پژوهشها جدا کردهاست؛ - چگونه میتوان هجوهای سیاسی را از هجوهای اجتماعی متمایز کرد و هر کدام را در دستهای مجزا گنجاند؟ - چگونه میتوان با توجه به مفاهیم مطرح در شعر این دوره تقسیمبندی متفاوتی از انواع هجو در این اشعار ارائه داد؟ نگاهی گذرا به عصر مشروطه و ادبیات آن نقش و کارکرد ادبیات در ایران تا پیش از دوره قاجار و به ویژه عصر مشروطه کاملاً متفاوت است.
«از دیرباز تا استقرار مشروطیت در ایران ادبیات به عنوان یک وسیله تفنن در خدمت امیران و پادشاهان و عوامل حکومت بود و شاعران هم هر چند هم که به فساد روزگار خود آگاهی داشتند یا از حکومت ناراضی بودند، قهراً به سبب ترتیب نظام اجتماعی نمیتوانستند از باب قدرت روز انتقاد کنند و طبیعی است که اگر رنجی داشتند و یا دردی احساس میکردند گاه آن را بصورت دشنام متوجه کسانی از مردم روزگارشان میکردند.