چکیده:
یکی از رذیلتهای اخلاقی که همواره جوامع بشری در طول تاریخ به آن دچار شدهاند، ریاکاری و تزویر است. این ویژگی منفی در میان همۀ اقشار جامعه نفوذ پیدا میکند و آسیبهای بسیاری را به وجود میآورد. اگر اهل قدرت به این رذیله مبتلا شوند، گستره و میزان این آسیبها بیشتر خواهد بود؛ زیرا این گروه بر عدۀ بسیاری از مردم مسلط هستند و ریاکار بودن آنان، عواقب فردی و اجتماعی متعددی را پدید میآورد. ادبیات آیینهای از واقعیتهای اجتماع است و نقاط ضعف و قوّت شاخصههای رفتاری اقشار جامعه در آن نمود مییابد. در میان ادیبان فارسیزبان که به مقولۀ ریاکاری پرداختهاند، عبید زاکانی از شخصیتی ویژه برخوردار است. نگاهی به کلیات او نشان میدهد که تزویر یکی از موتیفهای آثار او محسوب میشود. به این اعتبار، در مقالۀ حاضر با تکیه بر روش توصیفیتحلیلی و استناد به منابع کتابخانهای، کلیات شاعر که در آن از مقولۀ ریاکاری اهل سیاست و سردمداران قدرت سخن به میان آمده، بررسی و کاویده شده است. شاعر در سرودههای خود قصد دارد ضمن برملا کردن چهرۀ حقیقی سیاستمداران و صاحبان قدرت مرائی، مخاطبان عام و خاص خود را از ترفندهای گفتاری و رفتاری این جماعت مطلع کند تا در نهایت، مردم با کنار زدن آنها، زمینههای لازم را جهت ایجاد جامعهای مطلوب و آرمانی فراهم کنند.
خلاصه ماشینی:
در این پژوهش، مسألۀ محوری، انعکاس و تحلیل آراء عبید زاکانی در باب تخلق اهل سیاست و صاحبان قدرت به پدیدۀ نامتجانس ریاکاری و دلایل اصلی ترویج این عنصر ضد فرهنگ در جامعۀ دیرپای ایرانی است تا از این طریق، به پرسش ذیل پاسخ داده شود که مهمترین دلایل توسل حکومتیان به تزویر چیست و ریاکاری قدرتمندان در جامعه چه آسیبهایی را در سطوح فردی و اجتماعی به وجود میآورد و نقش مردم در کاهش یا گسترش این رفتار هنجارشکن از سوی صاحبان قدرت چگونه است؟ فرضیۀ اصلی تحقیق نشان میدهد که ریاکاری به دلیل وجود دو فرهنگ رسمی و غیررسمی و تعارض میان این فرهنگها بر سرِ منافع شکل میگیرد و ایستایی و عدم کنشگری مردم در سوق پیدا کردن اهل سیاست به کاربست ریاکاری و بسط آن در امر کشورداری، اثرگذاری مستقیم دارد.
بحث اصلي در این بخش، دیدگاههای انتقادی عبید زاکانی - که بر اساس مقولۀ ریاکاری و تزویر بازنمایی شده- ذیل چهار عنوان مطرح گردیده است که عبارتند از: کسب منافع (قدرت و ثروت)؛ عدم واکنش هوشمندانۀ مردم به ریاکاری حکومتیان؛ دوریگزینی از محتوا و معنای ریشههای فرهنگی؛ تضاد منافع میان جامعۀ رسمی و غیررسمی.
مهمترین اثر عبید زاکانی که امکان برداشتهای سیاسی از آن وجود دارد، منظومۀ موش و گربه است که در سطح ظاهری، نزاع میان موشها و گربهها روایت شده است، ولی در واقع، عبید به وقایع دوران خود اشاره میکند و نبرد میان شاه شجاع (نماد صداقت) و امیر مبارزالدین (نماد تزویر) را شرح میدهد.