چکیده:
ساختار چینش آیات در سورههای قرآن، از دغدغههای قرآن شناسان بوده است. این مسئله در نگاه کلامی با تعابیر توقیفی - اجتهادی و ازنظر تاریخی با تعابیر اصالت (صیانت) - تحریف و از نگاه زیبایی شناسی به تعبیر تناسب / عدم تناسب آیات بررسی شده است. در دهه اخیر، این مسئله با رویکرد مطالعات متنشناسی دنبال شده است. در این میان، یکی از دستآوردهای مطالعات متنشناسی تاریخی، بلاغت سامی است که سبک کهن در تألیف متون بر پایۀ تقارن است. مطابق بلاغت سامی، متون براساس مجموعهای پیچیده از تقارنها در سطوح مختلف متن بنا شدهاند. این مطالعات در آغاز با مطالعات عهدین، شروع و با مطالعات انسانشناسی فرهنگی تأیید شد. در گام بعد، به این الگو بهعنوان سبک تألیف آیات قرآن توجه شده است. هدف نوشتۀ حاضر، آزمون این الگو در سوره مبارکه فتح با روش تحلیل بلاغی است. برای تعیین بخشهای متن این سوره از الگوی تقسیمبندی رکوعات قرآنی استفاده شد که بر اساس آن، محدودۀ ابتدا و انتهای رکوعات این سوره عبارتاند از آیات: 1-10؛ 11-17؛ 18-26؛ 27-29. یافتهها نشان میدهند ساختار بیان مطالب در سوره مبارکه فتح به این صورت است که ابتدا عناوین موضوعات سوره در رکوع اول بهصورت مختصر بیان میشوند: بشارت و امتنان فتح مبین به پیامبر(ص) و مواهب اعطایی به پیامبر(ص) در سایۀ فتح مبین، آثار فتح مبین برای مؤمنان بیعتکننده با پیامبر(ص)، پیامدهای فتح مبین برای دشمنان پیامبر اکرم(ص)؛ سپس بهترتیب معکوس، این عناوین در سه رکوع بعدی توضیح داده میشوند. از نتایج این پژوهش، ایجاد زمینۀ مناسب برای فهم بهتر سوره، شناخت و تبیین بهتر ساختار متنی سورههای قرآن کریم و نیز نشاندادن ظرفیت رکوعات قرآنی در فهم بهتر و شناخت دقیقتر ساختار بیانی قرآن کریماند.
The structure of verses in Suras of the Qur'an has always been a concern for
Quranic scholars. This issue has been distorted from a theological point of
view with confiscatory-ijtihad interpretations and historically with the
meanings of originality (protection) and from an aesthetic point of view
with the interpretation of the appropriateness/disproportion of verses. In the
last decade, this issue has been pursued with the approach of textual studies.
In the meantime, one of the achievements of historical textual studies is the
Semitic rhetoric, which is an ancient style of writing texts based on
symmetry. According to the Semitic rhetoric, texts are based on a complex
set of symmetries at different levels of the text. This type of study began
with the study of the Testaments and was confirmed by the study of cultural
anthropology. In the next step, this model was considered as a style of
writing Quranic verses. The present study has tested this pattern in Surah
Fatah. To determine the parts of the text of this surah, the pattern of division
of Qur’anic Rokuat was used, according to which the beginning and end of
the Rokuat of this surah are verses: 1-10; 11-17; 18-26; 27-29. Findings
show that the structure of the Surah Al-Fath, according to the semitic
rhetoric, is mirror composition.The results of this study can be considered as
creating a suitable ground for better understanding of the sura, better
understanding of the textual structure of the Qur'anic suras, as well as
showing the capacity of Quranic Rouku'at division in better understanding
and more accurate understanding of the structure of the Holy Qur’an.
خلاصه ماشینی:
بر اساس این، در پژوهش حاضر کوشش شده است تا به ساختار حاکم بر چینش آیات در سوره مبارکه فتح پرداخته شود؛ بنابراین، برای نخستین و مهمترین گام در کاربست نظریۀ بلاغت سامی، یعنی تقسیمبندی متن به اجزا از الگوی رکوعات قرآنی استفاده شده است.
دربارۀ ابعاد مختلف رکوعات، پژوهشهای اندکی در دست است که برخی از این آثار عبارتاند از: 1- مدیرشانهچی، کاظم و قرآنهای چاپی، مشکات، شماره دوم، بهار 1362، صص 151 - 152؛ 2- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، (1416ق)، نور ملکوت قرآن، ج3، صص 308، 323 و 327، مشهد: انتشارات علامه طباطبایی؛ 3- مرادی زنجانی، حسین و لسانی فشارکی، محمدعلی، (1385ش)، روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، بیجا: انتشارات قلم مهر؛ 4- لسانی فشارکی، محمدعلی و مرادی زنجانی، حسین، (1395ش)، سورهشناسی (روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم)، قم: انتشارات نصایح.
آیات 1-3 با توجه به ضمیر «ک» مخاطب پیامبر(ص) است و در بیان امتنان خداوند به فتح مبین (صلح حدیبیه) و آثار آن برای پیامبر(ص) است «إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحاً مُّبِيناً (1) لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِرَاطاً مُّسْتَقِيماً (2) وَ يَنصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً (3)»؛ آیه 8 نیز مخاطب پیامبر(ص) است و وظایف پیامبر(ص) را بیان میکند «إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِيراً (8)».