چکیده:
عوامل فشار داخلی(از جمله فقر،ناامنی و استبداد)و عوامل کشش خارجی(بازار کار،درآمد بالاتر و...) سبب شد در واپسین ربع سدهء نوزدهم،سیلی بزرگ از مهاجران ایرانی به روسیه سرازیر شود و کارگران ایرانی در بدترین شرایط کار در کارگاهها و کارخانههای صنعتی،راهسازی و صنعت نفت روسیه و قفقاز مشغول کرا شده و از هرگونه مزایا،بیمه و حقوق مناسب بیبهره باشند.
ادامه شرایط یادشده در داخل کشور،آشنایی ایرانیان با تحولات و دستاوردهای سیاسی،اجتماعی و صنعتی غرب و ارتباط ایرانیان ماندگار در اروپا و قفقاز با طبقهء روشنفکر و بازاریان ایران سبب شد شرایط لازم برای یک حرکت اعتراضی خواهنده مهیا شود و جنبش مشروطه به راه بیفتد.
خلاصه ماشینی:
"در واپسین سالهای سدهء نوزدهم،به تقریب سالانه حدود دویست هزار تا سیصد هزار ایرانی برای یافتن کار در روسیه از مرز این کشور میگذشتند.
(8)عوامل فشاری که ایرانیان را به پذیرش سختی کار در خارج از کشور و با شرایط دشوار امپراتوری روسیه وادار میکردند،به خوبی در اوضاع فلاکتبار رایج در ایران آن زمان خلاصه میشد و آشکارا به وسیلهء زین العابدین مراغهای در کتاب تخیلیاش،سیاحتنامهء ابراهیم بیگ،به تصویر کشیده شده است...
بااین حال،از بیگانه چه توقع توان داشت؟(9)» بدون توجه به اینکه آیا«عوامل فشار»از داخل ایران یا«عوامل کشش»از کشورهای همسایه،به ویژه روسیه،انگیزهء مهاجرت شدند،واقعیت این است که در واپسین ربع سدهء نوزدهم، روان شدن سیلی بزرگ از مهاجرت ایرانیان به روسیه به چشم میخورد و بیشتر ایرانیان مهاجر (در حدود هشتاد و پنج درصد)از میان دهقانان و روستاییان ایران بودند.
مورخان بسیاری بر این باورند که گسترش محصولات فروشی در ایران که پیامد آن انباشت زمینها به صورت زمینهای بزرگ خصوصی(زمینهای اربابی)بود،به روستاییان ایران به عنوان یک مجموعه،فشار بیشتری میآورد و در پی آن،حقوق معمول و امتیازهای مشترک ایشان را کاهش میداد؛از این رو گریز به روسیه تبدیل به پدیدهای تکراری در رویارویی با تنگنای اقتصادی،بیداد سیاسی و بیقانونی در ایران شده بود.
18این ساختار قبیلهای همچنان توانست تا همین اواخر بازیگر مؤثری در گسترهء سیاسی ایران باشد و علل آن نیز گستردگی و سختگذر بودن کشور،پراکندگی جمعیت،به ویژه در سدهء نوزدهم19و ساختار قومی و مذهبی بود که همگی دست در دست یکدیگر میدادند تا شاه ایران بدون ابزار مورد نیاز برای اجرای دستورها و خواستهای خود باشد.
Curzon,Persia and the Persian Question,New York:Barnes Noble,Inc. 1966, Second Impression,Vol. 1,pp."