چکیده:
عموم متکلمان و فیلسوفان مسلمان در اتصاف خداوند به صفت اراده متفقاند.با این حال، در این باب که آیا اراده از صفات ذاتی است یا فعلی،اختلاف شده است.از سوی دیگر، تفسیر معنای«اراده»آن گاه که به عنوان صفت ذاتی حق تعالی پذیرفته میشود میتواند بحث انگیز باشد.ملاصدرا ارادهء الهی را در هر دو مقام ذات و فعل میپذیرد،ولی در تحلیل مفهومی«ارادهء ذاتی»آن را به مفاهیم سایر صفات ذاتی(مانند علم،حب)فرو میکاهد.این رویکرد،که میتوان آن را«رویکرد فرو کاهشی»نامید،کما بیش مورد قبول بسیاری از حکیمان طرفدار حکمت متعالی قرار گرفته است.با این حال،علامه طباطبایی، هر چند اراده را از صفات کمالی وجودی میداند ارجاع معنایی ارادهء ذاتی را به معانی دیگر صفات نمیپذیرد و بر اساس تبیینی که در نحوهء انتزاع صفات فعلی ارائه میکند در برخی آثار خود به ویژه در تفسیر المیزان به نفی ارادهء ذاتی(به عنوان صفتی که از استقلال مفهومی برخوردار است)تمایل یافته است.در این مقاله،ضمن تحلیل رویکرد فرو کاهشی حکمت متعالیه نقد علامه طباطبایی بر این رویکرد بررسی میشود.نتیجهء نهایی بحث این است که نقد علامه این رویکرد را با چالشی اساسی روبهرو ساخته است.
خلاصه ماشینی:
"ملا هادی سبزواری،با وجود آنکه با اثبات اراده در دو مقام ذات و فعل با ملاصدرا هم رأی است،لیکن ارادهء ذاتی الهی را به ابتهاج ذاتی حق تفسیر میکند: به نظر من این گونه باید جمع کرد که خداوند دو اراده دارد:یکی ابتهاج ذات به ذات در مرتبهء ذات و دیگری محبت افعالی در مقام فیض مقدس و وجود منبسط و به همین معنا در روایت اشاره شده است:«ان الله خلق الاشیاء بالمشیة و المشیة بنفسها».
طبق بیان علامه آنچه که ملاصدرا و دیگر حکمای الهی در بیان ارادهء ذاتی گفتهاند، حقیقت دارد و استدلال آنان نیز حق است،اما آنچه براهین اثبات میکند صرفا آن است که ماسوی الله مستند به قدرت الهی هستند که مبدئیت مطلق خداوند برای خیر و علم او به نظام خیر است و اما اینکه«علم به نظام خیر و اصلح»را اراده بنامیم یا مفهوم اراده را پس از تجرید،بر«علم به نظام اصلح»که عین ذات است،تطبیق کنیم کار درستی نیست.
استاد مصباح یزدی نیز در تفکیک ارادهء ذاتی و فعلی و ارجاع مفهومی ارادهء ذاتی و صفت حب مینویسد:«خداوند دو اراده دارد:یکی اراده در مقام ذات که صفتی ذاتی و ازلی است و به معنای حب ذاتی پروردگار به ذات و آثار ذات خویش؛از آن جهت که رشحهای از خیرند،میباشد و دیگر اراده در مقام فعل که صفتی حادث و متجدد است و به معنای احداث و ایجاد از روی علم و اختیار و رضاست و اثبات صفت اراده در این مقام،منافی اثبات صفت اراده در مقام ذات نیست»(ص 554)."