چکیده:
یکی از پرسش های بنیادین در فلسفه فقه، این است که، با وجود ادعای خاتمیت و ثبات دین، احکام شرعی در مواجهه با نیازهای متغیر و مقتضیات متحول زمان و مکان، چگونه می توانند موثر و کارامد باشند؟ فهم درست چگونگی تاثیر زمان و مکان در اجتهاد، خود نوعی اجتهاد ویژه را می طلبد و طریقی خاص برای دستیابی به برخی احکام شرعی است. آگاهی کافی از مسائل روز و اهتمام درست و منطقی به مقتضیات زمان و مکان، هم در خود احکام و هم در نحوه اجتهاد و استنباط، موثر است. بررسی این مسئله که متصدیان استنباط و مدعیان فهم شریعت تا چه مقدار توانسته اند در مواجهه با این مقتضیات شناور و متغیر زمان و مکان موفق باشند، نیازمند آسیب شناسی استنباط در مواجهه با این امور است. در این نوشتار سعی بر آن است تا پاسخی صحیح و مستند به مسئله یادشده داده شود؛ البته با در نظر گرفتن این پیش فرض که نیازهای بشر به دو بخش ثابت و متغیر تقسیم شده و بخش ثابت دارای وصف جاودانگی (همه زمانی) و جهانی (همه مکانی) است و بخش متغیر آن با تغییر عوامل و زمینه ها، متغیر و متحول می شود و به تناسب، احکام هر بخش متفاوت خواهند بود.
خلاصه ماشینی:
"تأثیر در مرحلۀ انشاء و جعل حکم احکام واقعی الهی دارای مناطات خاص خود و مترتب بر مصالح ومفاسد واقعی هستند که خاستگاه آنها عقل ناب است و قضایای عقلناب نیز منطقا«کلی»،«دائم»و«ذاتی»هستند؛از اینرو وجود نسخ درآنها اینگونه توجیه میشود:موضوع،امری زمانی یا مکانی است و باسپری شدن زمان مخصوص یا تغیر مکان ویژه،حکم نیز برداشته شدهاست.
اکتفا به کتاب الله یکی از عواملی که باعث شده گروهی نتوانند در مواجهه با مقتضیاتجدید زمان و مکان،راه درست را طی کنند،آن است که آنان صرفا بهکتاب خدا اکتفا کرده و دست از اهل بیت علیهم السلام کشیدهاند؛در نتیجه خودرا از بسیاری حقایق،از جمله کیفیت مواجهه با مقتضیات جدید زمان ومکان محروم کردهاند و از اینرو افزون بر آنکه از دسترسی به احکامموضوعاتی که در زمان اهلبیت رخ مینمود،محروم شدهاند،همچنینخود را از راه حلهایی که آن حضرات برای آیندگان در نحوۀ مواجههبا شرایط جدید زمان و مکان مطرح کردهاند،بیبهره کردهاند.
عدهای با اکتفا به کتاب الله یا اکتفا به عترتپیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در مقابل مقتضیات جدید دچار چالش و درماندگی شدهاند وبرخی دیگر تصور کردهاند که مقصود از تأثیر زمان و مکان در اجتهاد وتوجه فقیه به تحولات زمانه،آن است که هر حادثه و شرایط جدیدی کهتحقق یافت،فقیه باید تمام توان خود را به کارگیرد تا به هر صورتی کههست،برای مشروعیت و منطبق کردن آن با شریعت(به هر طریقی کهباشد)راهی پیدا کند و به عنصری توجیهگر در عرصۀ تحولات زمان تبدیلشود و فتاوایش متأثر از خواست زمان و ابنای آن باشد."