چکیده:
کاستی عقل زنان در منابع حدیثی اهل سنت و شیعه با شمار قابل توجهی گزارش شده است. مصادر کهن و معتبر شیعی، همچون کتاب الکافی، کتاب من لایحضره الفقیه و نهج البلاغه آن را با سندهایی مرسل و ضعیف گزارش کرده اند. وضعیت سندها به گونه ای است که هیچ نوع خبر مستفیضی، حتی مستفیض معنوی، شکل نمی گیرد. این گروه از روایات در کتاب های صحیح البخاری، صحیح مسلم و دیگر منابع معتبر حدیثی اهل سنت گزارش شده اند و از منظر آنان صحیح به شمار می روند، اما با توجه به گستره موضوع و اهمیت آن و با توجه به وضعیت سندی و متنی گزارش های موجود از آنها حجیت را لازم برای استناد به شارع ندارند. از سوی دیگر، دلالت روایات نیز با ابهام مواجه است؛ برخی آنها را قضایای خارجی و ناظر به اشخاص خاص در دوره صدور دانسته اند، برخی نیز از واژه عقل به کار رفته در این روایات عقل تجربی را برداشت کرده اند و برخی دیگر روایات را ناظر به عقل نظری و یا عقل ابزاری دانسته اند. اما به نظر می رسد که این روایات ناظر به تفاوت زن و مرد در آفرینش باشد؛ یعنی تفاوت فطری آنها در حاکم بودن روح تعقل یا روح احساس در حیطه امور مربوط به اداره جامعه و خانواده، و لحن نکوهش آمیز و یا همراه با تحقیر در برخی روایات نیز می تواند ناظر به قرار گرفتن زن در جایگاه مرد باشد.
خلاصه ماشینی:
از جمع گزارشها میتوان نتیجه گرفت که این حدیث از طرق مختلف و منتهی به چهار صحابی مشهور، یعنی ابوسعید خدری، ابوهریره، عبدالله بن عمر و عبدالله بن مسعود در منابع متعدد و معتبر حدیثی اهل تسنن نقل شده است و به لحاظ وجود حدیث در کتاب صحیح البخاری و صحیح مسلم نزد اهل تسنن صحیح تلقی میشود، و به لحاظ متن تمامی نقلها یک مضمون را و با عبارتهایی شبیه به هم گزارش کردهاند؛ برای نمونه بخاری در یک گزارش حدیث را چنین نقل کرده است: أبو سعید الخدری عن النبی أنه قال ألیس شهادة المرأة مثل نصف شهادة الرجل قلنا بلی قال فذلک من نقصان عقلها؛ ابوسعید خدری به نقل از پیامبر گفت: آیا شهادت یک زن برابر نصف شهادت مرد نیست، گفتیم : چنین است، فرمود: این به خاطر نقصان عقل اوست.
احادیث شیعی روایات دال بر کاستی عقل زنان در منابع حدیثی بسیار معتبر شیعه مانند الکافی، من لایحضره الفقیه و نهج البلاغه و یا با اعتبار کمتر، چون کشف المحجه و المسترشد گزارش شده است، مجموع این روایات به هشت گزارش اصلی منتهی میشود؛ سه حدیث نبوی و پنج حدیث علوی.
سند این حدیث ضعیف است، زیرا علاوه بر تردید جدی در انتساب کتاب و متون تفسیری آن به امام عسکری در سند ابتدای کتاب افرادی چون محمد بن قاسم، علی بن محمد بن سیار و یوسف بن محمد بن زیاد قرار گرفتهاند که به لحاظ رجالی مهمل و مجهول هستند.
این حدیث از تفسیر منسوب به امام عسکری است و به ضعف اصل انتساب کتاب به امام و سند احادیث آن اشاره شد.
بنا بر این، احادیث کاستی عقل زنان در منابع حدیثی شیعه یا مرسل گزارش شدهاند و یا با سندهایی ضعیف.