چکیده:
تاکنون مقالات و کتب بسیاری به شرح تاریخ اصفهان پرداختهاند اما در میان این آثار به تحول تاریخی و ریشهی این واژه به ندرت اشاره شده است. از آنجا که بسیاری از نام مکانهای جغرافیایی به علت روایاتمختلف، مورد تردید است و در موارد بسیاری برای پیبردن به شکل اصیل این گونه واژهها، تحول آوایی آن به کمک ما میآید؛ در نتیجه، در بررسی این مقاله ابتدا بر متون جغرافیای تاریخی نویسندگان پیش از اسلام و بعد از اسلام تکیه شده، سپس در مورد تحول آوایی نیز از نظریات زبانشناسان مطرح آلمانی موجود در منابع کتابخانهای، استفاده کردهایم. در این مقاله، در آغاز به ذکر خلاصهای از تاریخچه و واژه ی اصفهان همراه با معنی آن در متـون تاریخی پرداختهایــم و به دنبـال آن به تحول آوایـی دو واژه ی "سپاه و اسب" بـه صورت بازسازی شده از هند و اروپایی تا فارسینو اشاره شده است. در نتیجهگیری هم بر اساس تحول آوایی این دو واژه، سپاه را با واژه ی اصفهان مرتبط دانستهایم.
خلاصه ماشینی:
"(علامت جمع در فارسی ان nā از فارسی باستانanām و آن nā پسوند مکان از naā فارسی باستان آمده است) اسحاق تیلور، اصفهان را در کتاب خود ispahān یا isfahān و تحریف نامی قدیمی Aspadana از بطلمیوس یا aspadhana به معنی محوطه اسب آورده است و یا اینکه این نام میتواند مشتق از نام فامیلی نژاد فریدون، اثویه باشد(تایلور، 1898: 154).
پسوند ān جمع که از اضافی جمع فارسی باستان anām میآید، طبق نظریه ی هوبشمان که معتقد است واژه ی aspaδana بطلمیوس با تلفظ فارسی نو spahān (فارسی باستان spādanām *،حالت صرفی جمع ازspāδa= سپاه) تطبیق میکند (هوبشمان، 1895: 187)، تحولی به شکل زیر دارد: isfāhān فارسی نو Spāhān>فارسی میانه Spādanām> فارسی باستان*Swādhanām> آریایی*Kwādho/anōm > هندواوپایی (هوبشمان، 1895: 199؛ کنت، 1961: 210؛ رایشلت، 1967: 178) ān این واژه را نیز میتوان از āna فارسی باستان که هم برای ساختن اسم و صفت مشتق از اسامی نیا (haēčataspāna از نسل هیچاتسپ، آثویان āθwyāna از نسل فریدون) (جکسون، 1896: 230) و هم برای سرزمین به کار میرفته، گرفت (فارسی باستان varkāna= فارسی نو gurgān؛ فارسی باستان karmāna = فارسی نو kirmān) (کنت، 1961: 206-180) در نتیجه تحول آن به شکل زیر در میآید: Isfāhān فارسی نو Spāhān>فارسی میانه *Spādāna > فارسی باستان *Swādhāna>آریایی*Kwādhmno> (کنت، 1961: 210؛ رایشلت، 1967: 155؛ میزرا، 1979: 229) نتیجه همانگونه که مشاهده شد نظریههای تاریخی در مورد اینکه این واژه از نام اشخاص تاریخی گرفته شده است، با تحول آوایی واژه ی اصفهان تطبیق نمیکند."