چکیده:
در این مقاله به چهار نظریه در تحلیل «حقیقت مجاز» اشاره شده است. سکاکی ــ بنابر تقریر صحیح از آن ــ با مشهور همراه شده و استعمال لفظ را در معنای موضوع له می داند؛ با این تفاوت که برای بالا بردن معنای بلاغی مجاز، از نظریه «ادعا» نیز بهره جسته است. از سویی دیگر مرحوم شیخ محمدرضا اصفهانی و مرحوم میرزای قمی با تاکید بر استعمال لفظ در موضوع له در حقیقت و مجاز، تفاوت این دو را در وجود «ادعا» در معنای مجازی، جست وجو کرده اند. اما راه این دو در «نوع ادعا» از هم جدا می شود؛ گو اینکه مرحوم اصفهانی «ادعای فردیت معنای مجازی برای معنای حقیقی» را ملاک قرار داده است و مرحوم قمی «ادعای عینیت معنای مجازی و معنای حقیقی»!. در این میان امام خمینی به نظریه استاد خویش مرحوم شیخ محمدرضا اصفهانی گرایش یافته و آن را با بیان خویش بارور ساخته است. در پایان نیز نگارنده نظر خویش را ارائه خواهد داد.
خلاصه ماشینی:
"(امام خمینی 1415 ج 1:102) توضیح مشهور بر آن هستند که مجاز عبارت است از«استعمال لفظ در غیر ما وضع له»در حالی کهعلاقهای بین معنای حقیقی و مجازی موجود باشد و قرینهای بر این نحوه استعمال همراه باشد.
نوع اول:سکاکی سپس به«مجاز لغوی در معنای کلمه و بیفایده»اشاره کرده و مینویسد:«الفصل الاول:المجاز اللغوی الراجع علی معنی الکلمة غیر المفید هو أن تکون الکلمة موضوعةلحقیقة من الحقائق مع قید فتستعملها لتلک الحقیقة لا مع ذلک القید بمعونة القرینة،مثل أن تستعملالمرسن(و أنه موضوع لمعنی الأنف مع قید أن یکون ألف مرسوم)استعمال الأنف من غیر زیادة قیدبمعونة القرائن کقول العجاج:و فاحما و مرسنا مسرجا یعنی أنفا یبرق کالسراج»(سکاکی 1407:161).
توضیح 1)اگر بگویید که ادعا باعث میشود که علقه وضعیه بین لفظ اسد و معنای حیوان مفترس ازحیث حکم یعنی دلالت توسعه پیدا کند[چنانکه هر ادعا چنین ثمرهای دارد]: مرحوم صدر پاسخ میدهد: 2)اگر این ادعا وضع جدیدی را پدید آورد،که دیگر مجاز نیست.
نعم؛استعمل فی«الرجل الشجاع»الذی أرید من هذااللفظ فی«زید»علی نهج یتضمن الحمل المتعارفی إذ النسبة إنما وقع بین مفهوم الأسد و مفهومالرجل الشجاع بمعنی أن زیدا شبه من جهة أنه رجل شجاع بالحیوان المفترس لا من حیثالخصوصیة و استعیر لفظ الأسد الموضوع له لزید من حیث إنه رجل شجاع لا من حیث الخصوصیةفلفظ أسد فی هذا الترکیب مجاز من حیث إنه أرید منه الرجل الشجاع و حقیقة من حیث إطلاقهعلی فرد منه فإطلاق أسد علی زید له جهتان»(میرزا قمی 1378 ج 1:209) توضیح تقریر این مبنا همان است که در تبیین فرض اول در کلام مرحوم شهید صدر آوردیم."