چکیده:
در علم ارسطویی تبیین یک چیز یا یک امر بر وفق صورت حقیقی یا ذات معقول آن و غایتی که داشت و هدفی که برمی آورد انجام می شد. مثلا چرا اشیا سقوط می کنند؟ بر اساس رای ارسطو و پیروانش حرکت طبق تمایل ذاتی هر چیز به بازجست قرارگاه طبیعی اش، تبیین می شود. قرارگاه یا «مقر طبیعی» آتش بالاست و مقر خاک پایین است. اشیا سنگین تر گرایش نیرومندتری به سمت اسفل دارند و لذا باید سریع تر سقوط کنند. غایت حرکت- غایت به هر دو معنا، هم به معنای نهایت و هر به معنای غرض و غایت – بیش تر مورد توجه است تا جریان هایی که در آن میان و پیش از آن اتفاق می افتد. بدین جهت علیت با توجه به هدف های آینده (علل نهایی) و تمایلات ذاتی (علل صوری) توصیف می شود، نه صرفا با آثار رویدادهای گذشته (علل فاعلی) که بر مواد منفعل و مستعد (علل مادی) عمل می کند. سخنان فوق به این معنا نیست که در علم ارسطویی مشاهده جایی نداشت. ارسطو خود در رده بندی زیست شناختی، پژوهش های فراوانی کرده بود که مستلزم مشاهده دقیق بود. ولی بحث غایت یعنی همان مسئله هدف دار و با قصد و غرض انگاشتن هر چیز و هر کار، علی الاصول جای خود را به نظریه هایی که بتوان با تجربه های بیش تر امتحانشان کرد، نپرداخته بود.
خلاصه ماشینی:
به تقریب می توان گفت ارسطو نخستین کسـی بـود که انواع رشته های گوناگون زیسـت شناسـی را از یـک دیگـر متمـایز کـرد و بـرای هـر رشـته اختصاصا تک نگاشته هایی نگاشت ،از جمله این تک نگاشته هابه این مـوارد مـی تـوان اشـاره کـرد : HiStoriA AniMALi>M >InCeSS De AniMALi>M Genertione De AniMALi>M PAtriB>S De AniMALi وی نخستین کسی بود که به ارزش ارشادی کلان مقایسه پی برد و نام اوبسان بنیـان گـذار روش مقایسه ای پرآوازه و نامور است .
اوصرفا قانع نبود که پرسش های چگونه را بپرسد بلکه به طرزی اعجاب برانگیز مـدرن بـود، چون پرسش های چرا دار را نیز پرسید؛چرا موجودی زنده از تخم مرغی بارور شده رشد پیدا می کند تا گونه بالغ خودش را تکمیل کند؟چرا جهان موجودات زنـده درفعالیـت هـا و رفتـار غایت جهت داده شده این قدر غنی است ؟پرسش های چرا دار ارسطویی نقش ارشادی مهمی را در تاریخ زیست شناسی بازی کرده است .
به این ترتیب درخت سیب وقتی به غایت خودمی رسدکه به کمـال رشـدی کـه قابل آن است ، یعنی کمال صورت خود رسیده باشد،نه وقتی که میوه آن غذایی مطبوع ای سالم برای انسان بشود.
به این ترتیب میوه بلوط ،در تمام جریان تکاملش ،از وقتی که میوه است تاوقتی کـه بـه صورت یک درخت کامل درمی آید،متمایل به تحقق کامل علت غـایی خـود اسـت .
وی بـرخلاف افلاطون که نیرویی خارجی را برای تبیین موجودات زنده به کار گرفت ،تعلـیم داد کـه جـوهر طبیعی بر طبق اعراض ذاتی خودش عمل می کند و همه پدیده های طبیعت فرایندها یا تجلیـات این پویشند.