چکیده:
بیت: «همه تا در آز رفته فراز/ به کس بر نشد این در راز باز» در مقدمه داستان رستم و سهراب یکی از ابیات دشوار و بحث انگیز شاهنامه است. درباره معنای این بیت و ترکیب «در آز» در آن تاکنون چند پیشنهاد مختلف مطرح شده است؛ از جمله: آز به معنای مرگ، آز در معنی افزون خواهی، در آز به معنی بالاترین حد زیاده جویی انسان برای آگاهی از راز مرگ و چیرگی بر آن. نگارنده به استناد قراینی، معنای «نیاز، احتیاج، آرزو و به طور کلی خواست طبیعی آدمی» را برای «آز» پیشنهاد و بیت مورد بحث را این گونه معنا کرده است: همه آدمیان نیازهای طبیعی چون خوردن و آشامیدن و آمیزش جنسی و آرزوهای مختلف دارند که لازمه زندگی این جهانی است. چون زندگی طبیعی آدمی با ویژگی های خاص خود با مرگ- که آن نیز قواعد ویژه خود را دارد- در تضاد است، در راز مرگ بر انسان گشوده نخواهد شد.
The above line is one of disputable and difficult lines in the introduction of “Rostam and Sohrāb Story”. There are several suggested meanings for the lines and the phrse "door of āz" including death، greed and the supreme greed of humanity for knowing secrets of death to achieve immortality. The author reasons that the following meanings can be suggested for the word for āz: "need، requirement، wish and in general human natural demands”. Accordingly، the meaning of this line is as follows: “all human beings have natural demands like eating، drinking، sexuality and various wishes which are characteristics of the life in this world”. Since this life with its own specific features is in contrast with death، the mysterious door of death will be opened to nobody.
خلاصه ماشینی:
"پس از انتشار داستان رستم و سهراب به کوشش مینوی ، فتح الله مجتبایی ، در نقدی بـر این چاپ دربارة معنی آز در بیت مورد نظر به تفصیل به بحث پرداخت .
جلیل دوستخواه نظر زنر را نمی پذیرد و مانند مینوی آز را در هر سه مورد به معنی افزون - خواهی و زیاده جویی می داند و بیت های مربوط به مورد اول را چنین تفسیر می کند: «بسیاری از آدمیان دچار آزکامگی اند و هیچگاه دست از آزمندی نمی کشند و در کشاکش زندگی تـا در آز(تا بالاترین حد افزون خواهی و زیاده جویی ) فراز می روند تا مگر – به پندار خام خـود- بـا فراچنگ آوردن هرچه بیشتر داشتنی ها و برخـورداری از برتـرین توانـایی هـا بـر مـرگ پتیـاره چیرگی یابند و چیستان آن بگشایند.
در شواهد زیر نیز همین معنی آز آشکارا حضور دارد: در مورد خداوند گفته شده است : یکــی کــش نــه آز و نــه انبــاز بــود نــه انجــام باشــد نــه آغــاز بــود (اسدی ، ١٣١٧ :١ ب٢) اگــر کــار جهــان امیــد و آز اســت همه کس را بدین هردو نیاز اسـت (گرگانی ، ١٣٣٧: ٢٧١) به نظر ما در بیت مورد بحث از شاهنامه ، یعنی «همه تا در آز رفته فراز/ به کس برنشد ایـن در راز باز»، احتمالا هستة اصلی معنایی آز «نیاز، احتیاج ، آرزو و به طور کلی خواست طبیعی آدمی » اسـت ."