چکیده:
«محمد بن مبارک شاه قزوینی» (و: 966ق.) ملقب به «حکیم شاه»، حکیم، متکلم، فیلسوف، مترجم و طبیب حاذق دربار عثمانی است. وی از محضر استادان بزرگی چون «جلال الدین دوانی» و «صدر الدین دشتکی» بهره برده و به سبب تسلط بر زبان های فارسی، عربی و ترکی و دسترسی به کتب پیشینیان، توانسته است کتاب های ارزشمندی در علوم مختلف تالیف کند. یکی از این آثار، کتاب فارسی«جواهرنامه» یا «معرفه الجواهر» است که در شرح صفات، انواع، معادن، عیوب، روش نگهداری، طبیعت و خواص جواهرات و نیز برخی از احجار تالیف شده است. تا پیش از قرن دهم هجری،جواهرنامه های متعددی در جهان اسلام تالیف شده اما جواهرنامه قزوینی ویژگی هایی دارد که آن را از سایر آثار پیش و پس از خود تمایز می بخشد و تحقیق و تدقیق در آن را ضروری می سازد. یکی از این ویژگی ها، تنوع و تعدد جواهر و احجار معرفی شده در این کتاب است. استفاده از آثاری که در این علم در حوزه های شرقی و غربی جهان اسلام تالیف شده بود این کتاب را جامع جواهرنامه های پیش از خود ساخته است. ویژگی دیگر جواهرنامه قزوینی، سبک نثر آن است؛ بررسی سبک این رساله نشان می دهد که علی رغم دوری مولف از مرکز زبان فارسی، به سبب طبع شاعرانه و ذوق ادبی وی و نیز تسلط بر آثار بزرگان دوره های پیشین در علوم مختلف، کتاب وی با وجود تاثیر پذیری از زبان عربی از بسیاری از سهو های لغوی و دستوری و نیز تکلفات رایج در آن دوره مبراست و با سادگی و ایجاز لازم برای یک متن علمی، به خوبی از عهده انتقال پیام به مخاطب بر آمده است.
Mohammad ebn-e Mobarak Shah Ghazvini (d. 996)، known as Hakim Shah، was a sage، orator، philosopher and well-practiced physician in the Ottoman court. He enjoyed the apprenticeship of great masters namely Jalaloddin Davani and Sadroddin Dashtaki. Due to his mastery of Persian، Arabic and Turkish and because of his access to ancient books، he has managed to write books on a variety of sciences. One of these books is called Javahernameh or Ma’refat al- Javaher which deals with describing the nature، attributes، types، mines، defects and preservation methods of jewels as well as some stones. Prior to the tenth century A.H.، numerous other works on jewels had been compiled in the Islamic world. However، Ghazvini’s work shows some features which distinguish it from the works preceding and following it. One of these features is the variety of the jewels and stones introduced in addition to the large number of the types referred to in this book. Another feature of this book is its prose style. An investigation into the style of this book reveals that despite its author’s distance from the center of the Persian language and thanks to his poetic nature and literary taste as well as his mastery of the works of great authors in different areas of knowledge preceding him، his book is free from many lexical and syntactic errors and is also devoid of the prevalent sophistication of the time. Adopting the simplicity and brevity necessary for a scientific text، this book has well been able to communicate its message to the readers.
خلاصه ماشینی:
"البته برخی مطالب خرافی و غیر علمـی بـه واسـطة اسـتناد بـه گفته های تیفاشی در جواهرنامة حکیم شاه راه یافته ، اما استفاده از این اثر در کنار آثار حکمای یونـان و نیز جواهرنامة استادش ، صدرالدین دشتکی ، سبب غنای بیشتر مطالب این کتابشده است ؛ تا جایی کـه می توان آن را جامع اهم آثار متقدم دانست .
رسالة جواهرنامة حکیم شاه نیز احتمالا پیش از ترجمة مجـالس النفـایس بـه نـام همـین سلطان عثمانی نوشته شده و در مقدمة آغازین ، شامل چند بیتی در مدح این پادشاه اسـت کـه گـویی مؤلف خود آن را سروده است .
بدان جهت که حکیم شاه در جواهرنامة خود بارها به سخنان حضرت میر و کتاب جواهرنامـة وی استناد کرده و در مقدمة جواهرنامه نیز رسالة فارسی استادش میر صدرالدین محمد دشتکی را ترجمـة رسالة عربی «علامه طوسی » (؟) و از تفصیل بعضی احوال طبی در منفعت و مضرت جواهر بـه بـدن انسان و کیفیت استعمال آن ها در اعراض و اوقات مخصوصه خالی می دانـد، هـر گونـه تردیـدی در استناد رساله ای با این نام به صدرالدین کبیر منتفی است اگرچه اثبات این امر دال بر رد احتمال وجود دو جواهرنامه نیست .
علاوه بر اطلاعات مندرج در رسالة جواهرنامه ، زبان اثر نیز به عنوان یک کتاب علمی نگاشته شده در خارج از مرزهای ایران در پایان عهد تیموری و اوایل صفوی اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا با مقدماتی عرفانی ـ فلسفی هم از نظر معرفی سطح فکری و ادبی مؤلف دارای دقایقی است و هم در متن اصلی ، سطح زبانی رایج در آثار علمی این دوره را تبیین می کند."