خلاصة:
از دیرباز در ایران، آموزش و پرورش جایگاه ویژه ای داشته و با گسترش اسلام نیز بر اهمیت آن افزوده شده است. در کنار جایگاه ممتاز آموزش در ایران، مراکز مرتبط با فعالیت های آموزشی نیز اهمیت یافتند. روند شکل گیری مدارس علوم دینی به صورت رسمی، با شکل گیری نظامیه ها در دوره سلجوقی آغاز شد و با فرازو نشیب هایی تا دوره قاجار نیز ادامه یافت. در شهر تهران، پایتخت ایران در این دوره، بیشترین تعداد مسجد- مدرسه ها را مشاهده می کنیم. همین مسئله ضرورت بررسی و مطالعه این گونه بناها را از جنبه های گوناگون ازجمله معماری و تزیینات وابسته به آن مطرح می کند. در این میان، یکی از مهم ترین و بزرگ ترین مسجد- مدرسه های دوره قاجار شهر تهران، مسجد- مدرسه سپهسالار قدیم است. این مسجد- مدرسه در مقایسه با دیگر مسجد- مدرسه های این دوره، کمترین دگرگونی را در دوره های پسین تر داشته است. ازاین رو، می توان این مسجد- مدرسه را یکی از نمونه های شاخص و به نسبت اصیل معماری مسجد- مدرسه های دوره قاجار در شهر تهران دانست. در این مقاله تلاش شده است ویژگی های معماری و تزیینات مسجد- مدرسه سپهسالار قدیم بررسی شود. بنابراین، تاریخچه، نقشه کلی بنا، عناصر فضایی- کارکردی و شیوه های تزیینی به کار رفته در این مسجد- مدرسه به تفکیک و با نگاهی توصیفی- تحلیلی مطالعه و ارزیابی شده است.
ملخص الجهاز:
"از این میان، مسجد- مدرسة سپهسـالار قـدیم از آثـار دورة ناصـرالدین شـاه قاجـار (١٢٦٤-١٣١٣ق )، دارای ویژگی های معماری منحصربـه فـردی اسـت کـه ایـن بنـا را از دیگـر مسجد- مدرسه های دورة قاجار شهر تهران متمایز می کند.
وجود دو هشتی در مجموعه فضـای ورودی مسـجد- مدرسة سپهسالار قدیم از ویژگی های شاخص این بناست که در هیچ یک از دیگر مسجد- مدرسه های دورة قاجار شهر تهران دیده نمی شود.
در مسـجد- مدرسة سپهسالار قدیم ، منارهها در دو سوی ورودی اصلی واقع شدهاند و نمونه های مشابه آن ها در دیگر مسجد- مدرسه های شهر تهران دیده نمی شود (شکل ٥).
شکل ٧ شبستان شمالی مسجد- مدرسة سپهسالار قدیم (عکس از نگارندگان) وجود ستون در شبستان از دیگر ویژگی های عمومی تمام مسجد- مدرسه هـای دورة قاجـار شهر تهران است (همان، ٣١٢).
در دو طرف نورگیر موجود بر بالای ورودی حجره های ضلع شرقی و غربی مدرسه قابهـایی مربع شکل وجود دارد که تزییناتی از نوع کاشی کاری هفت رنگ در آنها اجرا شـده اسـت .
در نگاهی کلی ، این بنا نیز همچون دیگر مسـجد- مدرسـه هـای دورة قاجـار شـهر تهران از الگوی معماری مشخصی پیروی می کند که عبارت است از: مجموعه فضـای ورودی ، حیاط، ایوان، شبستان، حجره، وضوخانه و آبریزگاه.
اما مسجد- مدرسة سپهسالار قدیم به لحاظ معماری دارای ویژگی های منحصربه فردی است که آن را از دیگر مسـجد- مدرسـه هـای دورة قاجار شهر تهران متمایز می کند."