خلاصة:
آنچه بیش از همه دوره قاجار را از دیگر دوره ها متمایز می کند، شروع شهرسازی جدید و ایجاد معابر تازه ساختی است که جزئی از بافت شهر به شمار می آید و تهران را هرچه بیشتر به سمت اروپایی شدن سوق می دهد. چیزی که در این میان اهمیت دارد، چگونگی تحول بافتی تهران و دیگر تغییرات فضایی و ساختاری است که همگام با آن یا درپی آن رخ می نماید؛ یکی از مهم ترین این تغییرات، دگرگونی هایی است که در شاخصه های کالبدی بناهای مسکونی و نوع ارتباط آن ها با معابر شهری به چشم می خورد. شناخت این سیر دگرگونی درگرو شناسایی ویژگی های بافتی تهران و ساختار خانه ها- از ابتدای دوره قاجار تا پایان آن- و تحلیل تفاوت های موجود است. این بخش اهداف اصلی مقاله حاضر را دربرمی گیرد و بیشتر دستاورد تحقیقات میدانی است که از دیدگاهی توصیفی و مقایسه ای بیان شده است. براساس این، دوران قاجار را می توان مبدا دگرگونی های بنیادین در شیوه های شهرسازی، فضاسازی و خانه سازی دانست. در این دوره، بافت قدیمی شهر و سبک های سنتی ساخت وساز خانه ها رنگ می بازد و بافت جدید و خانه سازی نوین جای آن را می گیرد. با اینکه تمام این تحولات در یک دوره تاریخی روی می دهد، بسته به برهه خاص و ویژگی های درونی محله ها ممکن است متنوع و حتی متفاوت با هم باشد.
ملخص الجهاز:
"در محلۀ سنگلج - که بیشتر ساختاری نیمه غربی دارد- خانه ها اغلب ورودی گشوده دارند و در کنار معابر قرار میگیرند؛ اما در مواردی ورودیهای بسته و خانه های واقع در هشتی متصل به معبر نیز مشاهده میشود که در این مورد میتوان به دو عامل اشاره کرد کـه هـر دو گـاهی ساخت وسازی این چنینی را در پی دارند: ١.
در مناطق شمالی تهران نیز- که کاملا ساختاری غربی دارد- خانه ها اغلب در کنار معـابر و در امتداد لبۀ آن ها طراحی میشوند؛ اما معدود خانه هایی نیز در محل گردش معبر و عقب تر از لبۀ آن قرار میگیرند که علت آن ، وجود معابر و خیابان های بسیار عریض این محله و سـاکنان ثروتمندش است .
در این میان ، خانه هایی نیز وجود دارند که به دلیل ناامنی محلـه هـا یـا علایـق ساکنان ثروتمندشان در انتهای معبر (چـال میـدان ) و در ابتـدای هشـتی متصـل بـه معبـر (چال میدان و سنگلج )، به دلیل عرض معابر و گـذرها در محـل گـردش معبـر (س نگلج و مناطق شمالی) و همچنین به دلیل موقعیت برتر اجتماعی و اقتصادی صاحبان خانه عقب تر از لبۀ معبر ساخته شده اند."